Хv – ХVІІІ ғасырдың қазақтардың қолданбалы өнері
жүктеу/скачать 19,19 Kb.
|
ХV – ХVІІІ ғасырдың қазақтардың қолданбалы өнері
|
ХV – ХVІІІ ғасырдың қазақтардың қолданбалы өнері Қазақ халқының мәдениеті халықтық және феодалдық болып 2 бағытта дамыды. 15 – 17 ғасырларда қазақтардың материалдық және рухани мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері мен белгілері тұрғын үйлер түрінде, оның жиһаз бұйымдарында, киімі мен ас-суы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінде, қолөнері мен ауыз әдебиетінде түпкілікті айқындалды. Ол өткен дәуірдің мәдениет мұраларымен үйлесім тауып отырды. Сығанақ пен Саурандағы, Жент пен Отырардағы архитектуралық ғимараттар комплексі, Сарайшықтағы Жәнібек пен Қасымның, Түркістандағы Есім мен Жәңгірдің, Ұлытаудағы Қазанғаптың мавзолейлері, Маңғыстаудағы, Сырдария бойындағы, Қаратаудың етегіндегі мазарлар өзіндік ерекшелігімен, архитектуралық құрылысының келістілігімен көз тартады. Үй кәсіпшілігі мен іскерлік өнер бұйымдары . оюлармен безендірілген ертұрман әбзелдері, киіз үйлер, оның шебер жасалған жиһаздары мен бұйымдары, әйелдердің сәнді киімдері мен әшекейлері халықтың материалдық мәдениетінің жоғарғы дәрежесінде болғаннның айғағы. 15 – 17 ғасырларда қазақтардың ауыз әдебиеті кеңінен дамыды. Халықтан шыққан дарынды ақындар, салдар, серілер, жыраулар Қобланды батыр, Ер Тарғын, Қамбар батыр т.б. Осы сияқты қаһармандық дастандарды Қозы Көрпеш – Баян Сұлу, Қыз Жібек тәрізді әлеуметтік-тұрмыстық поэмалар мен тұрмыс-салттық өлең ертегілерді шығарып, ұрпақтан ұрпаққа таратты. 16-18 ғғ. Қазақ халқының өзіндік ерекше мәдениеті өркен жайды. Қазақтардың үйлер салу, оның жасауы мен салт-дәстүрлері, көркем-өнерлік кәсібі және халық ауыз әдебиеті меншығармашылығы түріндегі мәдениеті өмірге сіңіп, орнықты. Оларда Қазақстан жерінде мекендеген бұрынгы тайпалар менхалықтардың мәдениет байлықтары табиғи түрде түсінікпен қабылданылды. Сығанақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жәнібек пен Қасымның Сарайшықтағы, Қазанғаптың Ұлытау ауданындағы кесенелері, Маңғыстаудағы, Сырдария алқаптарындағы және Қаратау қойнауларындағы мазарлар өзіндік сәулет-сипатымен, архитектуралық формаларының жинақылық әрі айқындылығымен ерекшеленді. Үй кәсібі мен қолданбалы өнер бұйымдары – ат әбзелдерінің, киіз үй жабдықтарының еәзік оюланған заттары, шебер істелген үй жасау бұйымдары, үй-інші тұрмысында ұсталатын заттар (кілемдер, киіздер, кестелер, ши тоқымалары, ыдыс-аяқтар), әйелдердің сәнді киімдері мен әшекейлері – міне, осылардың барлығы халықтың өзіндік материалдық мәдениетінің жоғарыболғандығын дәлелдейді. 16-18 ғғ. Қазақтардың суырып салма ақындық өнері кеңінен дамыды. «Қобланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» т.б. сияқты ерлік істер туралы халық аузындағы жырлар, «Қозы Көрпеш-Баян сұлү», «Қыз Жібек», т.б. сияқты әлеуметтік тұрмыстық дастандар үрпақтан-ұрпаққа көшіп отырды, әдет-ғұрып өлендері мен ертегілері қиыстырылып шығарылып жатты. Қазақ ауызекі поэзиясының өкілдері – Шалқиіз жыраудың (15ғ), Доспамбет жыраудың (16 ғ), Жиембеттің (17 ғ) есімдері ел ауызында аңыз болып сақталып қалды. Өлең-жырларда, дастандарда, эпикалық аңыздарда, батырлардың отан қорғаудағы жаңқиярлығы мен ерлігі мадақталды, халықтың өмірі мен тұрмысы туралы әңгімеленді. Талантты сазгерлер, эпикалық, тарихи аңыздық және тұрмыстық тақырыптарға аспаптық туындылар (күйлер) шығарды. 16-18 ғ. б.ж. қазақ тіліндегі жазба әдебиеттері дінижәне аңыздық мазмұндағы кітаптар түрінде таралды, тарихи шығармалар мен тарихы (шежіре) жасалды. 17 ғ. Қазақ тарихи әдебиетінің неғұрлым маңызды ескерткіші болып Қадырғали Жалаиридің «Жәми ат-таварих» шығармасы саналды. Бұл кезеңде ісләм діні Оңтүстік Қазақстан қалаларында, соның ішінде осы аймақта тұратын қазақтардың арасында терең тамыр жайды. Қазақтың ел басқарушы тандаулы топтары ісләм дінін толығынан қуаттап, оны өздерінің қол астындағылар арасына кеңінен таратуға тырысты. Алайда, қанаушы топтар арасында ісләм догмалары кең тарай қоймады, халықтың көпшілігі ісләмға дейінгі тәңірге, күнге, әруақтарға, жер, су, от рухына табынуға негізделген нанымдарды ұстанды. Көп қүдайға табынушылық ырымдарымен қатар мұсылмандық ырым-жоралар да барған сайын кең қанат жая бастады. Қала мәдениеті ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ қалалары моңғол шапқыншылығынан кейін қалалық тіршілігінен үзіліп қалған болатын. Шындығында да моңғол шапқыншылығы кезінде Жетісудағы Іле мен Талас өңіріндегі қалалардың дамуына алапат зиянын тигізген еді. Бірақ Сырдария мен Қаратау бойындағы қалалардың тағдыры бұған қарағанда өзгеше сипат алды. ХІІІ ғасырдың басында өртенген, тоналған бұл қалалар ХІІІ ғасырдың аяғында және XIV ғасырда қайта қалпына келтіріліп, қолөнер мен сауданың маңызды орталығына айналды. Ал XVІ- XVІІ ғасырларда қазақ хандарының ордасы болды. Сыр бойы калалары үшін Қазақ хандары өте қажырлы қайрат жұмсады. Ең алғаш Қазақ хандығының құрамына қосылған Сырдария жағасындағы - Созақ және Сауран қалалары болды. XV ғасырдың соңында Сығанақ пен Түркістан аймағының солтүстік бөлігі Қазақ хандығының иелігінде қалды. Сығанақ қаласы қазіргі Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Төменарық ауылынан солтүстікке қарай 20 шақырым жерде орналасқан. Қазіргі кезде қаланың орны - Сунақ-Ата қалашығы. XV-XVI ғасырларда Сығанақ қаласы Сыр өңірі немесе Дарияның жағалауындағы қалалары ішіндегі саяси-әкімшілік, сауда-айырбас, орталықтары ретінде ең ірі қаланың бірі болып саналады. Жазба деректердің мәліметтері бойынша, аймаққа қыпшақтардың келуіне байланысты мұндағы оғыздар оңтүстік-батысқа қарай жылжып кетеді. Ал Сырдың орта және төменгі ағысына Қыпшақ хандығы орналасады. Ибн Рузбихан Сығанақ қаласы «аймақтың солтүстік жағындағы жер жәннатының шеті» деп сипаттаса, қала Дешті Қыпшақтың шекаралық сауда бекеті, бүкіл әлемге аумағының кеңдігімен, қауіпсіз әрі тыныш болуымен даңқы шыққан қала дейді. Сығанақ Түркістанның ірі сауда орталығы болған, қала тау өзендерімен және Сырдариядан тартылған арықтармен суландырылып, егіншіліктің де орталығы болған. XV-XVI ғасырларда Созақ қаласы аймақтық Дешті Қыпшақпен түйіскен жерінде, Сыр бойындағы қалаладан анағұрлым алшақ орналасты. XV ғасыр соңында Созақ қаласы мен оның өңірлерінде Жәнібек ханның ұлы Махмуд сұлтан билік жүргізді. Қазақ тарихында елеулі орын алған Созақ қаласының орны Қаратаудың теріскей беткейіндегі қазіргі Созақ аулының жерінде жатыр. Онда екі ортағасырлық қала орны сақталған. Солардың біріншісі Тарсатөбе. Ол ауылдың солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Екіншісі ауылдың орта тұсында орналасқан кейінгі Созақтың орны. Оны жергілікті тұрғындар «Өркешігі» деп атайды. Созақта 1946 жылы археологиялық зерттеу жүргізген Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы (Ә.Х. Марғұлан) қала екі бөліктен тұратындығын алғаш айтқан. Фото: Андрей Михайлов Сауран - ХІІ ғасырда ірі сауда орталығы ретінде іргетасы қаланған. Түркістанның солтүстік-батыс жағындағы 30 шақырым жерде орналасқан орта ғасырдағы қалалардың бірі. Биіктігі 6 метр қабырғамен қоршалған қалашықтың өлшемі солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 800 метр солтүстік-батыстан оңтүстік шығысқа қарай 500 метр мәдени қабатының биіктігі 2 метр. Сауран туралы алғашқы деректер 10 ғасырдағы еңбектерде кездеседі. Ол кезде Сауран Сырдария алабындағы маңызды стратегиялық және сауда орталығы ретінде белгілі болған. Араб тарихшысы Мақдисидің шығармасында «Сауран жеті қабат дуалмен қоршалған үлкен қала, оның ішінде рабат, мешіт бар» деп жазған. Шыңғыс хан шапқыншылығына байланысты оқиғаларда Сауран туралы деректер кездеспейді. 13 ғасырдың орта шенінде Сауран Ақ Орданың астанасы болды. 14 ғасырдың аяғында қаланы Әмір Темір әскери қамалға айналдырған. Үлкен мешіті болып, ислам дінінің Қазақстанға тарауына ықпал еткен. 16 ғасырда Сауран мұнаралы биік дуалдармен қоршалған үлкен қала болған. Сауран 17 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырдың басында әлсіреп, 19 ғасырдың басында біржолата күйреген. Қазіргі кезде Сауран қабырғалары мен мұнараларының қалдықтары бар, ауданы 550 - 800 метр дөңгелек алаң. Қаланың ішіне қақпа арқылы кіруге болады. Қаланы қоршаған дуалдың сырт жағында көптеген каналдардың іздері сақталған. Жүргізілген зерттеу жұмыстары қаланың 7-18 ғасырларға жататынын дәлелдейді. Фото: Юрий Пирогов Түркістан - V-VІ ғасырларда іргетасы қаланған. Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан. ХІV ғасырда Ақсақ Темір іргетасын қалаған Қожа Ахмет Яссауи кесенесі бар. Археологтар Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын дәлелдеп отыр. Түркістан қаласының айналасындағы аймақта тас дәуірі ескерткіштері - Шоқтас, Қошқорған бұл өңірде әуелгі адам кем дегенде 550 мың жыл бұрын мекен еткенін көрсетеді. Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықтан Түркістан қаласы төңірегінде Қазақстанның басқа да өңіріндегідей Андронов мәдениетін жасаушылар тұрған. Түркістанның ежелгі аты - Ясы. Археологтар ертедегі Ясының орны қазіргі Күлтөбеге сәйкес келетінін дәлелдеді. 1579 жылы Ясы қаласы Ақназар ханның иелігіне айналды. Түркістан Есім ханнан бастап Қазақ хандығының орталығы болды. Сол кезден Ясы қаласы Түркістан деп атала бастады. Түркістан қаласы 1928 жылдан Түркістан ауданының әкімшілік орталығы. жүктеу/скачать 19,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|