Хvііі ғ. аяғы мен ХІХ ғ. басындаҚазақстанныңоңтүстігіндегісаясижағдайкүрделіболды. Мұнда Орта Азиялықүшмемлекет Хиуа, БұқаражәнеҚоқанныңмүдделеріқақтығысқатүсті. ХІХ ғ

ХVІІІ ғ. аяғы мен ХІХ ғ. басындаҚазақстанныңоңтүстігіндегісаясижағдайкүрделіболды. Мұнда Орта Азиялықүшмемлекет - Хиуа, БұқаражәнеҚоқанныңмүдделеріқақтығысқатүсті. ХІХ ғ. басынақарайкүшейгенҚоқанхандығы, ендіОңтүстікҚазақстандыжаулапалудыкөздейді. Оныңнегізгісебебі: өзініңқазынасынтолықтыру, мал шаруашылағындамыту, соныменқатар, Ресей мен Қытайдыбайланыстыратын Орта Азиядағыкеруенжолдарынабақылауорнатужәнемұсылманхалықтарытұратынтерриторияныиеленуеді.

1810 жылыОңтүстікҚазақстандыжаулапалғануақыттанбастап 1865 жылыРесейимпериясыныңқоластынаөткенгедейінқоқандықтарҰлыжүзтерриториясындаәкімшілікқадағалаужүргізіпАқмешіт, Жаңа-Қорған, Күміс-Қорған, Шым-Қорған, Шолақ, Созақжәнет.б. бекіністердісалды. БұлкезеңдеХиуа мен БұхараҚоқанғақарағандаәлсіздеуболды да оныментайталасқатүсеалмады.

ҚоқанхандығыныңқоластынаҰлыжүздіңкөпрулары: Бестамғалы (35 мыңүй), Сыйқым (5 мыңүй), Шымыр (9 мыңүй), Жаныс (7 мыңүй) қарады. Жоғарғыәкімшілікбилік Ташкент әкімінде (наместник) болды. Оныңекікөмекшісі: 1) Саркар (мырзабасшы) салықжинауменжәнеазаматтықістермен; 2) батыр басшы (әскерибасшы) әскериісжәнекөшпенділермәселесіменайналысты. Билергеартықшылықтарберіліпсалықтанбосатылды, олардыңкейбіреулері “датқа” лауазымыналды. Бұқарахалықтыңнегізгібөлігі “зекет” салығын (шариғатбойыншамүліктің 1/4 бөлігі) төлептұрды. Қоқанбекіністерініңтөңірегіндетұратынқазақтарбекіністердіңжөндеужәнекеңейтужұмыстарынатартылып, әскердіазық-түлікпенқамтамасызетугетиісболды. Соныменқатар, қазақтарәскериміндеткерліктератқарып, оларқарсылықкөрсеткендердітыныштандыружорықтарына да қатыстырылыпотырды.

Қоқандықтардыңқазақтарғатүрлісалықтарсалуықарапайымадамдарғаүлкенауыртпалықтүсіріп, ішкіәлеуметтікқайшылықтардытереңдетіп, халықішіндекедейлердіңкөбеюіне әкеліпсоқты. Қоқандықтарбилікжүргізгентұстағыауыржағдайларелдіңесіндеқаттысақталыпқалды. ОлтуралыШ.Уәлиханов: “Қазақтардыңарасында "әзірейіл барда жаным бар деме, қоқандақтар барда малым бар деме" - дегенмәтелпайдаболды”,-депкөрсетеді. Қазақхалқықоқанбилігінеқарсынаразылықтаркөрсетіпотырды. 1810 ж. Ташкент өңіріндетұратынқазақтарсалықтөлеуден бас тартты. Қоқан ханы Әлім бек қарсылықкөрсеткендердітыныштандыруғажәне Сайрам, Ташкент, Түркістандыбағыныруүшін 12 мыңәскержіберді. Қоқандықтардыңқолынатүскентөңіректегіқазақтартонаушылыққаұшырады. ҚоқандықтарТүркістандыбасыпалуыкезіндеоныңбилеушісіТоқайТөреБұхарағақашуғамәжбүрболды. БұхараныңәміріТоқайТөрегеБұхарадағысоғысқажарайтынқазақтарданжасақжинапалуғарұқсатберді. ЖасақжинапжарақтанғанТоқайТөреалдыменСозаққабекініп, оданкейінТүркістандықоршауғаалды. ОғанқарсықоқандықтарТашкенттен 300 жауынгермен Базар бахадүрдіаттандырды. ОларжолдаТоқайТөрегекөмеккөрсеткен 1000 отбасынантұратынқазақауылынашабуылжасап, ауылдытонап, көппайдатүсіріп, адамдарынтұтқындапалыпкетті. ТүндеТоқайТөреСозақтытастапқашуғамәжбүрболды. Оданкейінқазақтардыңқарсылығыбіразуақытбасылды. ТоқайТөреуақытшаБұхараныпаналады, ал кейінолБұхараәмірініңбалалары биліккеталасқантұстаөлтірілді.

1821 ж. ТентектөреніңбастауыменқазақтардыңҚоқанүстемдігінеқарсыкөтерілісболды. Көтерілісшілердің саны 12 000 дейінжетті. Олар Сайрам, Шымкент, Әулие-Атақалаларыналып, бірнешебекіністіқоршады. КөтеріліскеТүркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ататөңірегінмекендеген қазақтарқатысты. КөтерілісшілергеқарсыАбул-Қалым-Аталықбасқарғанәскержіберілді. Тентектөреәскерінекігебөлді. БірбөлігіТентектөреніңбасшылығыменСайрамда, ал екіншісіШымкенттебекінді. Ұзаққасозылғанқоршауданкейінкөтерілісшілерқаруынтастауғамәжбүрболды. Тентектөрежеңілістімойындап, қоқандықтарға “баж” немесе “жол” салығын, “зекет” төлеугежәнеҚоқанғабаласынсыйлықтарменжіберугекелісімберді.

Ұлыжүзқазақтарының 1810-1820 жылдардағықоқандықтарғақарсыкүрестежеңілуініңнегізгісебептері: қоқандықтардыңәскерибасымдығы, көтерілісшілердіңарасындаауызбірліктіңболмауы, Бұхараәмірініңкөмегінеарқасүйегенкөтерілісжетекшілерініңбеделініңтөменболуындаеді. Дегенмен де, бұлҰлыжүзқазақтарыныңөзеркіндігі мен тәуелсіздігіжолындақоқанүстемдігінеқарсышыққанұлт-азаттықкүресіболатын.

1822-1842 жж. Қоқанхандығыныңтағына Омар ханныңкішібаласыМадалы хан (МұхамедӘли) отырды, оныңтұсындажекеленгеноблыстар мен ТашкентіөзалдынабилегенКүшбегілердің ролікүшейді. ҰлыжүздіңбасыпалынғантерриториясыныңбірбөлігіжәнеСырдариябойындағықазақтар ТашкентКүшбегінежылына 20 мың алтын ақшатөлептұруғаміндеттіболды. Салықтөлеушілердіқанаубұрынғыдан да күшейетүсті. ОданкейінгіжылдарықоқанбилеушілерініңөзарақырқыстарыҰлыжүзқазақтарыныңоданәрізардапшегіп, кедейленетүсуінеәкеліпсоқты. Құдияр хан (1845-1875 жж.) тұсындақазақтарғанаемес, Қоқанхандығыныңжергіліктідиқандары да қанауғатүсті.

1797 жылғыЕсімханныңөліміненкейінКішіжүздіңбір топ сұлтаныныңҚаратайсұлтанды хан сайлаужөніндегіұсынысынақарамастанжәнеоның ел арасындағыбеделіненсескенгенпатшаәкімшілігіАйшуақты хан тағынаотырғызады. БұлшешімгекеліспегенҚаратайхалықарасындахандысайлаутуралыүгітжүргізебастайды. 1805 жылыЖантөрені хан сайлағанғадейінпатшаәкімшілігіменбейбітқатынасұстады.

1806 жылыҚобдаөзенініңжағасындаболған съезд РесейәкімшілігініңшешімінеқарамастанҚаратайсұлтанды хан сайлайды. ОсылайшаҚаратайдыңЖантөрегеқарсыкүресібіртіндепРесейүкіметінеқарай бағытталады. КүресбарысындаҚаратайтранзиттіксаудажолдарыныңбәрінөзінеқаратыпРесейдің Орта Азияменсаудасыншектейді. Герценберг пен БородинніңжазалауэкспедициясынақарамастанҚаратайдыңжанынатоптасқанКішіжүзжасақтарытөменгі Оралшептерінежорықтаржасайды. Қаратай 1809 жылыЖантөрехандыөлтіргенненкейін 1812 жылғадейінХиуадажасырынуғамәжбүрболады.

ЖантөреніңөліміненкейінРесейАйшуақтыңұлыШерғазыныхандыққабекітеді. Ресейәкімшілігініңондайшешіміне риза болмағанҚаратайөзініңқарулықарсылығын 1816 жылыОрданыңБатысбөлігінебасқарушы-сұлтанболыптағайындалғанғадейінжалғастырады. ТранзиттіксаудамәселесіалаңдатқанРесей Қаратайменосындайкелісімгебарғанеді. Сөйтіп, 1816-17 ж. келіссөздернәтижесіндеҚаратайсұлтанөзініңқарсылығынтоқтатты.

1816 жылдан 1821 жылғадейінАрынғазыХиуағақарсыазаттықкүресінжүргізді. 1815 жылыАрынғазыныңәкесіӘбілғазы хан өлгендеол 30 жасқатолады. ОғандейінКішіжүздіңиеліктеріндеқайраткерліктанытқанАрынғазы ел арасындабіршамабеделжинағанболатын. 1816 жылы ел ішіндетәртіпорнатумақсатындастаршындардыңбилігіншектеп, сұлтандардыңөзбілгендіктеріністеуінтоқтатқанеді. Сондай-ақ, олбилер соты мен молдалардың да өкілеттілігіншектеді. Арынғазының ел арасындабеделініңөсуінебайланыстыстаршындардыңкөпшілігі оны Кішіжүзгехандыққабекітудісұраппатшаәкімшілігінеөтінішбілдіреді. Арынғазыболса, хиуалықтардыңүстемдігінбіржолажойып, соныменқатарбірхандыққұрудыжоспарлайды. БірхандыққанақұруРесейдіңкелісімінсізмүмкінемес-ті. Сондықтан, РесейменжақындасудыойлағанАрынғазыОрынбор генерал-губернаторы Эссен мен Шекаралық комиссия төрағасыА.Веселицкийдіңқолдауынасүйенеотырып, патшаданқолдаукөрсетудісұрауүшін 1821 жылы Санкт-Петербургкеаттанады. Бірақ, оныңүмітіақталмайды. Бұхар мен Хиуахандықтарыныңөкілдеріменкездесуұйымдастырамыздегенжелеуменпатшаәкімшілігі оны шақырып, тұтқындап, Калугаға жераударады. Ол 1833 жылысондақайтысболады

ХІХ ғасырдың 20-30 жылдарыпатшалықРесейгеқарсыСаржанҚасымұлы мен ЖоламанТленшіұлыбастағанкөтерілістерболды. ХІХ ғасырдың 20 жылдарыпатшалықРесейжаңабекіністер салу үшінқазақтардытағы да өзжерлеріненығыстырабастады. Кішіжүздіңтабынруымекендегенсуы мол, жайылымдықжерікеңЖаңа-Елекауданынорысшенеуніктерітартыпалды. ОғанқарсыЖоламанТіленшіұлыТабынруынбастапкөтеріліскешықты.

СаржанҚасымұлы

Жаңа-Елекшебі 29 бекіністентұрды. Орал, Елек, БерденкіжәнеҚұратөзенініңбойындағыаудандардыңеңжақсыдеген 7 мың десятина жерінеРесейүкіметіОрынборжәнеОрал орыс-казактары мен шаруаларынорналастырабастады. Жоламан батыр алғашындажермәселесінбейбіттүрдешешугетырысты. ОлОрынбордыңәскери губернаторы Эссенге 1822 ж. 6 тамыздажәне 1823 ж. 3 қыркүйекте хат жазып, онда 1810 жылғадейін қазақтарбұлжерлердіешқандайкедергісізеркінпайдаланғанын, РесейЕлекөзенініңбойыналғаннанкейінфорпостарсалыпжәнеКішіжүзқазақтарынабұлжерлердіпайдалануғатиымсалғаннансоңжағдайдыңқиындайтүскендігінескертеді. Соныменқатар, губернаторданәскерибекіністердіалыптастауын, «Санк-Петербургтегібіздіңелшілердіқайтарып», СібіргежераударылыпОрынбортүрмесіндежатқанқазақТүленбайҚұндықовтыөзтұтқынындажатқан есаул Падуровқаайырбастап, босатудыталапетеді. Бұлхаттаржауапсызқалды, ал ОрынборШекаралықкомиссиясыЖоламанғакелесікелісімдердіШерғазы хан арқылыжүргізуікеректігінайтады. БұлжағдайЖоламанТіленшіұлынқанағаттандырмады, сондықтанолқарулыкөтеріліскешықты. Жоламанның отряды шекаразаставаларына, ағасұлтандардыңқыстаулары мен әскерибекіністергешабуылдаржасады. Жазалаушыотрядтардың батыр мен оныңжауынгерлерініңсоңынатүсуісәтсізболды. Жоламанбатырғапатша әкімшілігініңқолдауынасүйеніпжазалаушыотрядтыңбарлықоперацияларынабіргеқатысып, белсенділіккөрсеткен Шерғазыханныңжасағына да қарсыкүресжүргізуіне тура келді.

1835 ж. Жаңа-Елекшебінің Ор және Троицк аралығындағыбарлықжерлеріненайрылғанЖағалбайлы, Жаппас, Алшын, Арғын, Қыпшақруларыныңқазақтарықатысқантұстакөтеріліскеңқанатжайды. Өзжерлеріненайырылғанқазақтаршекаралықаймақтардакөшіп-қонуына тура келдіжәнеолүшінсалықтөлеугемәжбүрболды. Қазақтардыңқарсылықтары ағасұлтандардыңауылдарына, керуенжолдарына, бекіністерге жиішабуылдартүріндекөріністапты.

1838 ж. ортасындаЕлекқалашығынан Ор және Троицк бекінісінедейінгішекаралықшепмаңындакөшіп-қоныпжүргенқазақтаркөтеріліскетартылып, көпшілігіТорғай мен Ырғызөзендерініңбойындағыаудандарғакөшебастады. Көтерілістібасуғажәнекөшіпкеткендердіқайтаруғапатшаүкіметі Ордан полковник Мансуровтың, Орынбордан полковник Падуров, Елекжақтан полковник Геккебасқарғанүш отряд жіберді. Бірақбұлүшотрядтың да әрекетісәттізаяқталды.

Жоламан батыр Орал казак әскерінің генерал-майоры Бородинге: “Мен сұрағанжерлердіқайтарыпберсеңдердосболамыз, егерберілмесежауболамыз”,-деп хат жазды. Осылайша, Жоламан батыр ХІХ ғасырдың 20-30 жылдары патшаүкіметітартыпалғанКішіжүзқазақтарыныңжерлерінқайтаруғабағытталғанкөтеріліскежетекшілікжасадыжәнеКенесарыҚасымұлыбастағанкөтерілісшыққантұста КішіжүзқазақтарынКенесарығақосылыпөзтәуелсіздігі мен еркіндігіжолындакүрескешығуғашақырды.

1822 ж. «СібірқырғыздарытуралыЖарғының» енуі, оданкейінолзаңдытүсіндіруүшінжүргізілгенүгіт, 1824 ж. Қарқаралыуезіне полковник Броневскийдіңэкспедициясыныңкелуі - сұлтанСаржанҚасымұлыбастағанкөтерілістіңшығуынатүрткіболды. 1824 ж. 8 ақпандасұлтандар мен билердіңбелсендіқатысуыменбіріншіҚарқаралы приказы, одансоңКөкшетау приказы құрылды. 1824-1836 жылдарыҚарқаралыжәнеКөкшетаууездерініңкөтеріліскешыққанелінКенесарыҚасымұлыныңағасыСаржансұлтанбасқарды. СаржанҚасымұлыприказдардыжоюды, қазақжерлеріненәскердіәкетуді, қазақтарғабұрынғыеркіндігінқайтарудыталапетті. СаржанҚасымұлыбастағанкөтерілістіңнегізгімақсаты - патшаүкіметітартыпалғанжерлердіқайтару, Қазақхандығынқайтажаңғыртуғаұмтылысболды. 1825-1826 жылдарыоғанҚаракесек, Жағалбайлы, Шора болыстарыныңҚожан, Тал, Айдабол, Байдәулетруларыныңқазақтарықосылды.