И. А. Зимняя педагогикалық психология

107 
ерекшелік дағдарыстарының шиеленесуін шешуге, фрустрацияның 
(психикалық шиеленіс, алаңдаушылық және т.б.), жҥйкенің тозуы пайда 
болуының алдын алу.
Бала тҧлғасының дамуын дҧрыс тҥсіну ҥшін осы процестің ерте 
кезеңдері (7 жасқа дейін) ерекше қызығушылық туғызады. Бҧл сӛздің 
шынайы мағынасында «персоногенез», яғни тҧлғаның қалыптасуы мен 
жеке дамуы. Осы проблеманы зерттеушілердің бірі В.С. Мухина 
тҧлғаның дамуын баланың ӛзіндік сана сезім қҧрылымын деңгейлік,
сатылап қалыптастыру ретінде қарастырады. Бҧл қҧрылымда 5 буын 
бар: жалқы есім және дене, ӛзін мойындатуға ҧмтылу, жыныстық 
сәйкестендіру, психологиялық уақыт және тҧлғаның әлеуметтік 
кеңістігі. В.С. Мухина бойынша, тҧлға дамуының механизмдері 
сәйкестендіру, оқшаулану және олардың ӛзара әрекеттесуі [146, 56-97 
б.] болып табылады. Автор атап ӛткендей, 
«қоғам мен тұлға үшін 
жалпы маңызды құндылық болып адамның ӛзіндік сана сезімінің
құрылымы болады, оны жалқы есім, ӛзін-ӛзі бағалау және...... , ӛзін 
белгілі бір жыныстың ӛкілі ретінде ұсынуы, ӛзін уақытта елестетуі 
(ӛткен, осы, және болашақта), ӛзін құқық пен міндеттерге қатысты 
бағалау
» [145, 58 б.]. В.С. Мухина мен оның оқушыларының жҥргізген 
зерттеулері мҧғалімнің оқушыға қаншалықты мҧқият болуын кӛрсетеді. 
Бірінші сынып оқушысымен қарым-қатынас жасаудың формасын 
таңдағанда, әсіресе, алты жастық оқушыға, баланы тегімен 
(фамилиясымен) атаса, ол оны «жатсынтады» - себебі, ол ӛзінің есіміне 
ҥйренген. В.С. Мухина мҧғалім оқытудың басында балаларға (әсіресе, 
жайсыз отбасыларанан шыққан) есімін атап, «Петя, сен жарайсың!», 
«Маша, бҥгін ҥздік!» және т.б. деп баланың әрекеттерін жақсы 
бағалаудан қорықпауы керек. Ӛзін ҧл немесе қыз бала ретінде сезініп, 
бала мҧғалімнің кӛмегімен ӛзінің жыныстық (әлеуметтік) позициясын 
қалыптастырады. Ҧл бала кҥшті болуы керек, ол қызды қамқорлыққа 
алуы, оған кӛңіл бӛлуі қажет.
В.С. Мухина балаларды ҥнемі «Балалар!» деп ортақ атауы әбден 
дҧрыс емес деп әділетті атап ӛтеді. Бҧл жерде бала тҧлғасын дамыту 
барысында қыздардың (нәзіктілік, ҧстамдылық, биязылық, мейірімділік, 
тазалық, адамгершіліктік, аяушылық) және ҧлдардың (батылдылық, 
шешімділік, жауапкершілік, кеңжҥректік, адалдылық) назарын неге 
аударудың ерекшелігін тіркеп, атап отыру қажет. Баланың ӛмірлік 
болашағын оның ӛткен, болашақ және осы шақта ӛзін елестетуін 
басқару негізінде қалыптастырудың ерекшеліктері туралы В.С. 
Мухинаның ойлары ӛте маңызды. Бірінші сынып оқушысының ӛмірлік 
позициясын былайша тҧжырымдауға болады: бҥгінгі кҥн ертеңгі кҥн 

108 
ҥшін. Оны зерттеу, балалардың басым кӛпшілігі ӛзінің ӛткен шағына 
емес, болашағына қарайтынын кӛрсетті. Бҧл ереже ең алдымен, 
депривирленген дамуға емес, дҧрыс дамуға қатысты (яғни, ӛзін таныту, 
мойындатуға ҥміт арту сияқты қажеттілік қанағаттандырылмайтын 
процесте даму). Оны қоғамның әлеуметтік қайта қҧрулар, қалыптасқан 
пікірлер, адамдардың, атап айтқанда, баланың жеке санасында
таптаурындардың (стереотиптердің) қалыптасқан кезеңінде жҧмыс 
істейтін мҧғалімге ескеру ӛте маңызды. Мҧғалім саналы тҥрде баланың 
болашаққа оптимистік ойларын мақсатты қалыптастыруы, позитивтік 
ӛмірлік болашақты нығайтуы, ӛмірге пессимистік, нигилистік қарау 
беталыстарына қарсы тҧра білуі қажет.
Толыққанды белсенді тҧлға қалыптастыруға (К.Д. Ушинский, Л.Н. 
Толстой, В.А. Сухомлинский, Я. Корчак, В.В. Давыдов және кӛптеген 
басқалар) бағытталған адамгершіліктік тәрбиелеуші оқытудың жалпы 
тҧжырымдамасын әзірлей келе, В.С. Мухина ерекше назарды қоғамда 
қабылданған қҧқықтар мен міндеттерге баланың қатынасын 
қалыптастыруға аударады. Автор балалардың міндеттерін олардың 
қҧқықтарына айналдыру идеясын ҧсынады, оны тҥсіну баланың ӛзін-
ӛзі сыйлауының деңгейін «кӛтереді». Бізге ҥйренішті екі ӛтінішті 
салыстырайық: «Балалар, сендер тыныш отыруға тиістісіңдер», «Сендер 
сабақта ӛз беттеріңмен жҧмыс істеулерің қажет» және В.С. Мухинаның 
ҧсынатын формасы: «Балалар, сендердің тыныштыққа, ӛз беттеріңмен 
жҧмыс істеуге қҧқықтарың бар, сол қҧқықтарыңды пайдаланыңдар».
В.С. Мухинаның әзірлеген 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: