Тұлғалық-іс -әрекеттік келістің тұлғалық компоненті

77 
философияда іс-әрекетке нақты және жікке бӛлінген анықтама жоқ. 
Бұл ұғымды ғалымдар әртүрлі мағынада қолданады»
[146 57б.]. Іс-
әрекетті 
диалектикалық-материалдық 
тҥсінуде 
(оның 
басқаша 
тҥсіндірмелері болса да, мысалы субъектік және объективтік 
идеалистикалық) ең алдымен оның пәндік сипаты, іс-әрекеттегі пәндік 
пен және сезімдіктің біртҧтастығы мойындалады. Мҧндай тҥсінуде іс-
әәрекетті белгілі бір адам жасайды – субъект немесе субъекттер 
жиынтығы немесе белгілі бір адамдар қауымы. Іс-әрекет субъектінің 
болуы, «әрекетшінің» болуы бҧл қҧбылысты психологиялық тҧрғыдан 
тҥсіндіру ҥшін ӛте маңызды. Адам іс-әрекет субъекті ретінде 
жоспарлайды, ҧйымдастырады, бағыттайды, оған тҥзетулер жасайды. 
Сол мезгілдің ӛзінде іс-әрекеттің ӛзі адамды субъект, тҧлға ретінде 
қалыптастырады. Субъект пен оның іс-әрекетінің байланысын 
осылайша тҥсіну С.Л. Рубинштейн бойынша, сана мен іс-әрекеттің 
біртҧтастығы принципін айқындайды. Іс-әрекеттің субъекттілігі (В.И. 
Слободчиковтың, А.В. Петровскийдің тҥсініктемесіндегі субъект 
феноменінің ортақ контексінде) оның негізгі сипаттамасының бірі 
ретінде қарастырылады (С.Л. Рубинштейн, К.А. Абульханова, А.В. 
Брушлинский, В.А. Лекторский, В.В. Давыдов және т.б.). А.Г. 
Асмоловтың анықтамасы бойынша «
іс-әрекет дегеніміз субъекттің 
қоршаған ортамен қарқынды түрде, ӛзін-ӛзі айқындаушы ӛзара 
әрекеттесуінің иерархиялық жүйесі болып табылады, бұл процесс 
барысында психикалық бейне туып, оның объектте кӛрініс табуы, 
субъекттің ӛзін қоршаған заттық ортамен психикалық бейнелер 
арқылы кӛрініс тапқан қатынастарының жүзеге асырылуы және 
қайта жаңғыртылуы жүреді» 
[18, 90 б.].
 
Іс-рекеттің философиялық тҧжырымдамасында оның екі жағы 
қарастырылады: «заттандыру» және «заттансыздыру», ол адамның 
заттық іс-әрекетінің әртҥрлі жақтарының қарама-қайшылығын, 
біртҧтастығы мен бір-біріне енуін білдіреді. Заттандыру барысында 
адамның қабілеттері затқа ауысып, соған айналады. Осының арқасында 
К. Маркс бойынша, зат әлеуметтік, мәдени немесе адамдық болады. 
Адамның мәндік кҥші (мҥмкіндігі, қабілеттілгі және т.б.) заттанып 
объектке, мәдениет қҧбылысына айналады. Содан соң, ары қарайғы іс-
әрекетте олардың заттансыздырылуы жҥреді, адамның мҥмкіндігі, 
қабілеттілгі мен мазмҧндылығы яғни мәндік кҥштері ашылып, оларды 
заттардан, қҧбылыстардан, берілген жағдайда - әрекеттің ӛзінің 
объекттерінен сарқылып алынады. Мысалы, танымдық әрекетте 
заттансыздыру негізінен болашақта заттандыруға арналған. Еңбектік 
ӛндірістік әрекет кӛбінесе заттандырумен сипатталады (оған дейінгі 

78 
болған заттансыздыру арқылы). Аз дегенде екі адамның бірлескен іс-
әрекеті арқылы анықталатын қоғамдық-коммуникативтік іс-әрекет 
заттандыру мен заттансыздыру қарым-қатынасының ішкі бірлігін 
жҥзеге асырады. Мысалы, қоғамдық-коммуникативтік іс-әрекетті 
жҥзеге асырудың ауызша қарым-қатынаста сӛйлеу - тыңдаушының оны 
заттансыздыруы ҥшін мағынаны заттандыруды жҥзеге асырады, ал 
тыңдау процесінде заттансыздыру, осы мағынаны, соңында оны 
заттандыру ҥшін мәтіннің мағыналық мазмҧнын ашу жҥзеге 
асырылады.
Бҧл жерде осы сипаттаманың коммуникативтік процестің негізі 
ретінде қарастырылуы ӛте маңызды. Коммуникация – субъекттің
қоршаған ортамен заттандыру және заттансыздыру барысында 
бағытталған байланысы; коммуникациялық процестерде ақпарат 
материалды тасушылар болып ақпарат беруші жҥйенің заттанған 
әрекеті ретіндегі белгілі заттық-таңбалық жҥйелер бола алады (К.К. 
Платонов, Н.М. Тавер); егер қабылдаушының сәйкес коды болған 
жағдайда оның заттансыздыру іс-әрекеті процесінде ақпарат қайтадан 
жаңарады (жаңғыртылады). Заттану және заттансыздыру процестерінің 
мәні мен ӛзара ауысуын тҥсіну адам іс-әрекетін талдау ҥшін ӛте 
маңызды.
Осы категорияның біз келтіріп отырған тҥсініктемеміз А.Н. 
Леонтьевтің әрекет теориясына және осы категорияның генезисін, 
мазмҧны мен қҧрылымын тҥсінуге негізделеді. А.Н. Леонтьевтің 
қарастырған 
психиканы 
дамыту 
тҧжырымдамасында 
«әрекет» 
категориясы маңызды орын алады және адам белсенділігінің мәнін 
анықтаудың негізінде жатыр (М.Я. Басов, А.Н. Леонтьев, С.Л. 
Рубинштейн).
Іс-әрекет - адамның қоршаған дҥниемен белсенді мақсатты 
бағытталған ӛзара әркеттесу формасы (басқа адамдарды да қоса), ол осы 
ӛзара әрекеттесуді туғызған қажеттіліктерге жауап береді, мысалы, бір 
нәрсеге «мҧқтаж», «қажеттілік» болғанда (С.Л. Рубинштейн). 
Қажеттілік бҧл алғышарт, іс-әрекеттің энергетикалық кӛзі. Алайда, 
қажеттілік ӛз бетінше әрекетті анықтамайды – оны іс-әрекеттің не 
нәрсеге бағытталғаны анықтайды, яғни, оның заты. 
«Кез-келген іс-
әрекеттің алғышарты қандай да бір қажеттілік болып табылады. 
Қажеттілік ӛз бетімен іс-әрекеттің нақты бағытын анықтай 
алмайды. Қажеттілік ӛзінің
анықталуын тек әрекет затында ғана 
алады: ол ӛзін іс-әрекетте табуы керек
» [111, 251 б.]. Мысалы, 
композитордың іс-әрекеті музыкалық шығарма қҧруға бағытталған; 
шлифовщик пен фрезеровщиктің іс-әрекеті - ӛңдеп жатқан бҧйымға 

79 
қажетті пішін, сипат беру, педагогтың іс-әрекеті - әлеуметтік тәжірибе, 
оқушылардың берілетін мәліметтерді меңгеруін ҧйымдастыру және т.б. 
Оқушының іс-әрекеті осы тәжірибені меңгеруге бағытталған. Басқа 
сӛзбен айтқанда, іс-әрекет оны туғызған қажеттіліктің не нәрсеге 
бағытталғанын, яғни оның затын анықтайды. Іс-әрекеттің 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: