И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010



Pdf көрінісі
бет18/99
Дата22.11.2022
өлшемі10,59 Mb.
#51665
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   99
Байланысты:
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda

1. 
Семантикалық тәсіл. Лексикалық мағынаның жал- 
пыланып, абстракңиялануы арқылы жалпы грамматикалық 
мағынаның пайда болуы. Мысалы, белгілі бір топ сөздердің
29


жалпы зат атауын немесе заттың сынын я санын, немесе жал- 
пы қимыл, іс-әрекетті білдіру, сөйтіп, белгілі бір топтарға (сөз 
таптарына) жіктелуі.
2. 
С интетикалы қ тәсілдің қазақ тілінде ең жиі кездесе- 
тіні — қосымша арқылы грамматикалық мағынаның берілуі. 
Әсіресе форма тудыратын қосымшалар арқылы неше ал- 
уан грамматикалық магына беріледі: көптік, тәуелдік, жақтық 
мағыналар, жіктік жалғау арқылы жақтық, жекешелік- 
көпшілік мағыналар, септік жалғаулары арқылы қимыл, іс- 
әрекеттің иесі, меншіктілік, тура және жанама объектілік, 
мезгілдік, мекендік-бағыттық, қүралдық-амалдық сияқты 
мағыналар, шырай жүрнақтары арқылы бір тектес сынның са-
лыстырмалы я күшеитпелі сипаты, етіс жүрнақтары арқылы 
қимыл, іс-әрекеттің субъекті мен объекті арасындағы әр түрлі 
қатынастарды білдіру, болымсыз етістік жүрнағы арқылы сол 
қимылдың болмауы, шақ жүрнақтары арқылы сөйлеп түрған 
сәтпен байланысты қимылдың болып кеткенін, я болып 
жатқанын, я әлі болмағанын (шақтық мағыналарды) білдіруі, 
рай түлғалары арқылы қимылдың болу-болмау шартын, тілек- 
ниетін, біреуге бүйыруын, т. б. білдіруін көрсетуге болады. 
Ал қазақ тілінде грамматикалық мағынаны префикс арқылы 
білдіру жолы жоқ. Мысалы, орыс тілінде при-шел (келді), 
у-чил (оқытты, үйретті), за-шел (келіп кетті), про-читал (оқып 
шықты), пере-шел (өтіп кетті), т. б. сөздердегі при, у, за, про, 
пере приставкалары белгілі грамматикалық мағына тудырып 
түр. Қазақ тіліндегі бірді-екілі сөздің қүрамындағы бей (би) -  
бейшара, беймаза, бейуақ, на - наразы, т. б. префикс емес, 
олар кірме түбірдің қүрамына еніп кетеді. Сондай-ақ ішкі 
флексия жолы да қазақ тілінде жоқ. Мысалы, араб тілінде 
сөздің қүрамындағы ішкі дыбыстардың өзгеруі арқылы жаңа 
грамматикалық мағына туады: катаба -жазу, жазды етістігі 
болса, китаабун - кітап та, кутбун - кітаптар деген көптік 
мәнді білдіреді. Ішкі флексияның элементтері орыс тілінде
30


де кездесіп отырады: собирать (жинау) - собрать (жинап алу), 
бегать (жүгіру) - бежать (жүгіріп кету), т. б. сияқты етістіктің 
видтік мағыналары, сөздің қүрамындағы дыбыс өзгерістері
флексия)
Қазақ
болымсыз етістік пен етістік түбірден зат есім тудыратын -ма, 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   99




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет