И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

бір жұбаныш - Кәлен, яғни ол - Кәлен, 1-2-жақтарда мен 
Кәленмін, сен Кәленсің, сіз Кәленсіз болып жіктеле алады, 
бұл сөз жіктік жалғаудың үш жағында да қолданыла алады, 
өйткені Кәлен деген сөз адамға байланысты сөз, адамның аты, 
ал Қоңырат, Үшсай, Үйреніш - Кәленнің жерлері яғни ол не 
олар - Кәленнің жерлері, бірақ мен жерімін я жерлерімін, сен 
жерісің, я жерлерісің, т. б. болып 1-2-жақтарда жіктелмейді және 
қолданылмайды, өйткені жер - жансыз зат. Теріс - кім? яғни ол -
кім? сондай-ақ мен кіммін? Сен кімсің? Сіз кімсіз? т. б. болып 
жүмсала алады. Патша сөзі адамға байланысты болғанмен, бұл 
жерде (сөздің патшасы) тақта отыратын ел билеуші адам емес, 
ең жоғарғы көрсеткіш, ұтымды сөз мағынасында қолданылған, 
сондықтан да мен сөздің патшасымын, сен сөздің патшасысың 
және мен сөз сарасымын, сөз сарасысыз болып жұмсалмайды. 
Ғашықтың тілі яғни ол - тілсіз тіл, ар жазасы яғни ол - ауыр
жаза, көп оқу яғни ол - оілім алудың непзп шарты, оаланың 
жақсысы яғни ол - қызық, жаманы - яғни ол - күйік, сүйгенім 
яғни ол - ән, адасқанның алды яғни ол - жөн, арты яғни ол -
соқпақ, бірақ мен тілмін де емес, сен тілсің де емес, мен жаза- 
мын да емес, сіз жазасыз да емес (әрине, жазу етістігі де емес), 
мен шарты да емес, сен шарты да емес, мен әнмін де емес, сен 
әнсің де емес, т. б. Сондықтан да болса керек, грамматика- 
лар мен жеке зерттеулерде баяндауыш қызметіндегі зат есім 
жіктік жалғаудың 3-жағында (нольдік формада) тұр делінбей, 
ол атау септік тұлғасында тұрған сөз деп уағыздалады. Айта 
кету керек, жеке сөздің, зат атауының 3-жақты білдіруі бар да, 
оның 3-жақ жіктік жалғауда тұруы бар, ол екеуі - екі бөлек 
нәрсе. Мысалы, кез келген зат есім грамматикалық мағынасы 
жағынан 3-жақты білдіреді: тау, адам, үй, т. б., сондықтан да бұл 
сөздердің орнына ол деген 3-жақ жіктеу есімдігін қолдануға бо- 
лады, ал баяндауыш қызметінде - мынау - тау, ол - адам, алы- 
стан көрінген - үй, т. б. қолданыста - бұлар жіктік жалғаудың 
3-жақ түлғасында жүмсалған, өйткені мен асқар таумын, сен
131

адамсың, т. б. болып мағыналық жағынан 3-жақты білдіретін 
сөздері 1-2-жақ жіктік жалғауында қолданыла береді. Зат есім, 
әсіресе сын есім мен сан есім тіпті қимыл есімі (тұйық етістік) 
баяндауыш қызметінде жұмсалғанда, еш уақытта атау септік 
тұлғасында (грамматикалық формада) тұрмайды. Жоғарыда 
септік категориясына байланысты талданғандай, атау септік 
тұлғалы сөз грамматикалық мағынасы жағынан субстанттық, 
иелік, грамматикалық қызметі жағынан сөйлемнің бастауы- 
шы (грамматикалық субъект) мәнінде қолданылатыны белгілі. 
Сондықтан да басқа сөз таптары атау септік тұлғасында яғни 
сөйлемде бастауыш қызметінде жұмсалғанда, көрініп тұрған 
ешбір сыртқы фррмасы болмаса да (бұл жерде нольдік фор- 
ма) заттанып қолданылады: бітер істің басына 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: