I. Қыс өтіп, күлімдеп көктем, жарқырап жаз келгенде, шұрқырап жатқан қалың жылқы

94 
 
 
А) 2,4,3,1 
В)1,3,4,2 
С) 3,4,2, 1 
Д)1,2,3,4 
Е)4,2, 1,3 
10. Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға, жаңа статусқа ие болғандығы туралы 
айтылатын бөлігі 
А) 5 
B) 2 
C) 4 
Д) 3 
Е) 1 
11. Мәтінде жауабы жоқ сұракты табыңыз 
А) Қазақ хандығы хан ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді? 
В) Қазақ хандығының 550 жылдык мерейтойы кашан, қайда тойланды? 
С) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнін еңбегінде айтылған? 
Д) Алғашқы қазак хандығын кімдер құрды? 
Е) «Қозыбасы» атауының этимологиялық мағынасы қандай? 
12. Мәтіннен 1 және 2-бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыңыз 
А) Қасиетті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады. 
В) Қазақ хандығыиың Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады. 
С)«Қазақ» деген жаңа аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтылады. 
Д) Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады. 
Е) Қазақ хандығының алғаш құрылған жері туралы айтылады. 
 
4- 
мәтін 
I.  Қазақ-күнделікті тұрмысын малмен тығыз байланыстырған халык. Әсіресе түйе 
малын срскшс бағалаған. Қазақғың жылқыдан кейін қадірлейтін мшіы - түйе. Көшіп- 
қону үшін жылқыдан да яртық бағапаған. «Бакырауық демесең, бағалы көлік - түйе 
ғой», «Нары бардың малы бар», «Тамырыңнан түйе сұра, қорыққаннан бие берер», 
«Көтерем дсп түйеден безбе, салтанатың емес пе?» деғен ескі мақалдардың өзі-ақ 
тұйснің кошпелі гіршілікте аса құнды түлік болғанын анықгай түседі. 
II. Түйенің жүні мен терісі - киім, сүті - сусын, сті - ас. Әсіресе түйе көш колігі ретінде 
бағалы. Ол сиырдай емес, сирақты мал. Қыста суыққа, жазда ыстыққа төзімді, эсіресе 
шөлге, аштыққа шыдамды. Осынша шыдамдылығына, қуаттылығына қарамастан, 
«шек» десец, швгс қалатын, «айт-шу» десең, атын гұратын, «тіл алгыш», жуас, 
қайырымды мал. 'Гүйе түлігі негізінсн жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық 
пен құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет етпейтіқдіктсн, басқа ауыл 
шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді болыптабылады. Түйетулігі күй 
таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, гікенці осімдіктермеи қорсктене берсді. Түйе 
күндіз жайылын, түнде жатып, күйіс қайырацы. Бірнсшс тэулік су ішлеуге шыдайды. 
Бұл кезде орксш майларынаи болінген суды пайдаланады. 
III. Түйе шаруашылығы Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оіггүстік 
Қазақстан, Жамбыл облыстарында жақсы дамыган. Түйенің шығу тарихы. Түйслер - ірі 
табандылар отрядының түйе тұқымдасына жататын ашатұяқты сүтқорсктілердің бір 
түрі. Қолда өсірілстін түйелердің аргы тегі - жабайы түйелер. Түйс бұдан 4-5 мың жыл 
бұрын қолға уйретілген. Оның скі туысы бар: бірі - түйс, екіншісі — лама. Түнслер — 
шолге де, катты аязға да тезімді, күшті колік малы. Түйслер мен таутайлақтардың 
башпайларында мүйізді түяқгары болмайды. Тұяктың орнында баиіпайларының 
ұшында ғана догалаііып, қпсык біткеи кішксне тырнақ оссді. Табаны жалпақ жэне 
астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ конмен қапталған. Сондықтан бұл жануарларды қоіп 
абапдылар деп атайды ТуЙенІң кеуаесінде, тізесі мен тілсрсегіндс суйелді, сірілі, тұксіз 
тықыр жерлері болады. Түйе шөкксн кезде сүйелді жсрлері ыстық құмнын эсерін 
сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмда шыдап, шөгіп жата берсді. 
4. Түйенің дене тұрқы ірі. Оның садмағы 700-800 кг, мойны иір жәнс үзын. Дснесіиін әр 
жерінде ұзын шудалы жүндсрі болады. Құрғақ далалы, шөлейтті жэне шелді 
аймақтарда тіршілік стуге бейімдслген. Сондықтан халық туйені «шөл дала ксмесі» деп 
атайды. Айыр оркешті түйенің қолға үйретілгсн жері - Орта Азия. Сыңар өркешті 
түйенің қолға үйрстілген жері - Африка оңірі. Казіргі ксзде сыңар оркешті жабайы түйе 
жойылып кетксн. Айыр оркеиіті жабайы түйе Моңғолняның Гобн шолінде ғана 
сақгалган. Түйені торт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін - 

95 
 
 
«Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл-қазы» деп атайды. 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: