І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография

Кесте 3 
Айтылу 
орнына 
қарай
Ғалымдар
Қ.Жҧба-
нов
Н.Сау-
ранбаев
І.Кеңес-
баев
Ғ.Әбу-
ханов
С.Исаев
К.Аханов
Ш.Бектҧров, 
М.Серғалиев
Ә.Жҥніс-
беков
С.Мыр-
забеков
ерін 
(билабиаль)
п, б
п, б, м
п, б, м, 
(у)
п, б, м, у
п, б, м, у
п, б, м
п, б, м, (у)
п, б, м, у
п, б, м, у
тіс пен ерін 
(лабиаль-
денталь)
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
тіс 
(денталь)
т, д, с, з, 
ш, ж
т, с, з, д, 
ц
т, с, з, д, 
ц, щ
т, с, з, д, 
ц, ж
т, с, з, д, 
н, л
т, с, з, д, ц
тіл ҧшы 
(альвеоляр)
н, л, ч
н, л, ч
ч, ш, р, ж
н, л, ч
тіл алды 
(палаталь)
н, р, л,ч, 
ш, ж, й, т, 
с, д, з
р, ж, ш, й
р, ж, ш, й
р, ж, ш, 
щ, й, н, л, 
ч
р, ж, ш, й,щ
д, ж, з, л, 
н, р, с, т, 
ш
т, д, с, з, 
ш, ж, ц, 
ч, н, л, р
тіл ортасы 
(препалаталь)
к, г
к, г
к, г
к, г
й
к, г
г-ғ, к-қ, й, 
ң
й
тіл 
арты 
(веляр)
қ, ғ, 
х, һ
қ, ғ, 
х, ң
қ, 
ғ, х, ң
қ, ғ, 
х, ң
қ, ғ, 
х, ң, к, г
қ, ғ, х, 
ң
қ, 
ғ, х, ң, к, 
г
кӛмей 
(фарин
галь)
қ, ғ, 
к, г
һ
һ
һ
һ
һ
һ

Бҧдан аңғаpғанымыздай, ғалымдардың дауыссыздарды топтастыруында әлі 
кҥнге дейін бір жҥйе сақталмаған. Бҧл дауыссыздарды тҥрлі қырынан, тҥрлі 
әдіспен қарастырғандықтан болса керек.
Дауысты және дауыссыз фонемалардың сандық мӛлшерінің ӛзгеру 
кӛрінісін жинақтап, суретпен (диаграммалармен) тиянақтауға болады (Сурет 1, 
Сурет 2). Олардың ӛзгеру жҥйесін кӛрсету ҥшін тік бҧрышты координат 
жҥйесін сыздық. Ондағы 
у 
осі бойынша фонемалар санының ӛсу не кему 
кӛрсеткішін, ал 
х
осі бойынша ғалымдардың еңбектерін хронология бойынша 
орналастырдық. 
Х
осі бойында фонемалар саны ӛзгеріп отырған зерттеулер 
қамтылды. Суреттердегі нҥктелік белгілер сандық дәреже мен ол санның қай 
еңбекте кездесетінін байқатады. Сурет 1 дауысты фонемалардың ӛзгеру 
жҥйесін, ал сурет 2 дауыссыз фонемалардың ӛзгеруін қамтыған.
Сурет 1 
у
осіндегі 10 саны сегіз дауысты фонеманы кӛрсетеді. Бір ондық – 
бір фонеманың ӛсуі. 
У
осі 80-ге дейін кӛтерілген, яғни қазақ тілінде 15 дауысты 
фонема бар деген пікірді аңғартады. 
Х
осіндегі 10 саны – H.И.Ильминскийдің, 
20 – А.Байтҧрсынҧлының, 30 – М.Балақаевтың, 40 – Н.Сауранбаевтың, 50 – 
І.Кеңесбаевтың, 60 – Ә.Жҥнісбековтің, 70 – Ш.Бектҧpов пен М.Сеpғалиевтің, 80 
– С.Мырзабековтің оқулықтарындағы дауысты фонемалардың санын 
байқатады. Осы сызықтың ары қарай созылуы қазіргі мектеп оқулықтарында 9 
дауысты фонема санының сақталуын кӛрсетеді. Суретте сандық кӛрсеткіш 1860 
жылдан 1941 жылға дейін кӛтерілген.
І.Кеңесбаевтың кезеңінде ол тӛмендеу сатысында, яғни дауыстылардың 
сандық кӛрсеткіші жҥйеленген, жинақталған. Жинақылық шартты тҥрде 
зерттеудің ғылымилығын аңғартса керек. Ш.Бектҧpов пен М.Сеpғалиевтің 
еңбегін орыс аудиториясына арналған оқулық, яғни тәжірибелік тҧрғыда 
жазылған еңбек деп бағалау орынды секілді. 
у 
у 
100 
100 
90 
90 
80 
80 
70 
70 
60 
60 
50 
50 
40 
40 
30 
30 
20 
20 
10 
10 
0 
10 
20 
30 
40 
50 
60 
70 
80 
90 
х 
70 
60 
50 
40 
30 
20 
10 
0 
Сурет 1 Сурет 2 
Сурет 2 
у
осіндегі 10 саны 17 дауыссызды кӛрсетеді. Ең жоғарғы нҥкте 
90-ға дейін кӛтерілген. Ол қазақ тілінде 25 дауыссыз фонема бар екенін 
байқатады. Жалпы қазақ тілінде 26 дауыссыз әріп бар екені белгілі. 
Х
осіндегі 

10 саны – H.И.Ильминскийдің, 20 – В.В.Радловтың, 30 – А.Байтҧрсынҧлының, 
40 – І.Кеңесбаевтың, 50 – Ә.Жҥнісбековтің, 60 – С.Мырзабековтің еңбектерінде 
кездесетін дауыссыз фонемалардың санын білдіреді. Бҧдан байқағанымыздай, 
алдыңғы ғалымдар қазақ тілінің тӛл фонемаларын, яғни кірме дыбыстарды 
ескермей, дауыссыздардың санын анықтаған. Ал сандық кӛрсеткіштің ӛсуі 
орыс тілінен енген дыбыстарды қосып айтуына байланысты. І.Кеңесбаевтың 
оқулығында кӛрініс тапқан дауыссыз фонемалардың саны С.Мырзабековтің 
зерттеуінде де кездеседі. Бҧл ғалымдар зерттеулерінің ӛзара байланысын, пікір 
жалғастығын кӛрсетсе керек. 
Сондай-ақ ғалым I.Кеңесбаев дауыссыз фонемалаpдың сӛз iшiнде 
кездесуiне де кӛңiл бӛледi. Ол дауыссыздаpдың сӛз iшiнде кездесу ыңғайын 
шаpтты тҥpде тӛмендегiше жiктеpге топтайды: 
а) Сӛздiң баpлық шенiнде (басында да, оpтасында да, соңында да) кездесе 
беpетiн дауыссыздаp: 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: