I тарау. Ежелгі қазақстан § Қазақстан тас дәуірінде
жүктеу/скачать 7,69 Mb.
|
Қазақстан тарихы пәнінен лекциялар жиынтығы 2023-2024 оқу жылы-1
- Бұл бет үшін навигация:
- § 19.VІ-ХІІI ғасырлардағықалалар
- Шахристан
- Испиджаб қаласы Испиджаб
- Түркістан қаласы Ясы (Түркістан)
| Ахмет Йүгінеки (ХІІ ғ.) Түркістан қаласы маңындағы Жүйнек деген жерде дүниеге келген. Әкесі Махмұд ақын болған. Ахмет араб, парсы сияқты шығыс тілдерін жетік меңгерген. Өз заманының қадірлі де беделді адамы болған. Білімпаздығы үшін «Әдиб Ахмет» (оқымысты деген сөз) атаныпты. Қожа Ахмет Яссауйдың шәкірті. Ол түркі халқы әдеби тілінің қалыптасуына ықпал еткен. Ахмет ЙүгінекиХІІ ғасырда «Хибату-л-хақайық», яғни «Ақиқат сыйы» деген еңбек жазды. Кітап 466 жол өлеңнен тұрады, 20 шақты тақырыптарға бөлінеді. Еңбекте ақиқат, адамгершілік сияқты рухани ойларды қамтиды. Ақынның осы атақты кітабының қолжазбасы Стамбұл мешітінде сақталған. Шығармалары 1444 жылы Арслан, Әмір мен 1480 ж. түрік ғалымы Нәжит Асыл жасаған көшірмелермен белгілі. Түрік тілінде алғаш рет Рашид Рахмети Арат жариялады. Ал қазақ тіліндегі транскрипциясын Әмір Нәжит (1981 ж.) жасады.
Майқы би (Майқы Мәнұлы) ХІІ ғ.соңы - ХІІІ ғ.орта шенінде өмір сүрген. Майқы би атақты би, суырып салма ақын болған. Әкесі-Мән. Майқы жастайынан ақсақ болды. Сондықтан да болар Майқы атанғаны және оның 18 атасының да есімі Майқы болған. Шыңғысханның замандасы әрі кеңесшісі. Ел оны әулие деп те атаған, себебі, ол адам тағдыры мен оқиғаларды болжай білген. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» деген нақыл бар. Майқы би ұзақ өмір сүріп, 120 жасында қайтыс болған. § 19.VІ-ХІІI ғасырлардағықалалар Орта ғасырларда әкімшілік, сауда-экономикалық орталық болған көптеген қала Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қалыптасты. Орта ғасырлардағы қалалардың бірнеше бөліктері болды. Олар мыналар: - Шахристан қала билеушілері, ақсүйектер мен діни қызметкерлердің тұрағы. - Рабад қаланың қолөнершілері мен саудагерлері тұратын бөлігі. - Цитадель болса, қаланың қорғаныс бөлігі, яғни қамал мен бекіністер. VІ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі ірі қалалар: Тараз, Отырар, Сауран, Құлан, Суяб, Мерке, Қойлық, Үзкент, Сығанақ, Испиджаб, Ясы (Түркістан), Баласағұн тағы басқалар. Археологтар Қазақстан жерінен 60-тан астам қаланың орнын анықтаған. Осы қалаларда халық біршама қоныстанды. Сонымен қатар қала халқы отырықшыға айналған көшпенділер есебінен көбейіп отырған. Испиджаб қаласы Испиджаб – Оңтүстік Қазақстандағы орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Орны қазіргі Шымкент қаласынан 12 шақырым жерде, қазіргі Сайрам кентінің оңтүстік-батысында орналасқан. Қала жайлы алғашқы дерек Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» атты еңбегінде кездеседі. Онда: «Сайрам – Испиджаб деп аталатын ақ қаланың аты» делінген. Демек, Сайрам – Испиджабтың кейінгі аты. Бұл қала V ғасырда аса ірі мәдениет және сауда орталығы болды. Испиджаб сауда орталығы ретіндегі рөлі Х-ХІІ ғасырларда күшейді. ХІ ғасырда сауда айналымы үшін шығарылатын теңге сарайы Испиджабта орналасқан. Испиджаб ІХ-Х ғасырларда Қарлұқ, Қарахан мемлекеттерінің құрамында болды. Испиджаб ірі діни орталық болған. Қала ішінде көптеген мазарлар сақталған. Ең ежелгісі – Падишаһ Мәлік баба мазары. Табылған ескерткіштер ІХ-ХVІІІ ғасырларға жатады. Жалпы, Испиджаб қаласында 40 мың адам тұрған. Тараз - Ұлы жібек жолы бойындағы ортағасырлық ірі қалалардың бірі. Тараз қарахандықтар мен қарлұқтар заманында ерекше гүлденді. Бұл қала Талас деп те аталған. Тараз қаласында Бабаша хатун, Айша бибі, Қарахан кесенелері орналасқан. Тараз қаласы жайында араб саяхатшысы Әл-Макдиси: «Тараз - ірі бекіністі қала, бақтары көп, халқы тығыз, қала сыртында терең ор қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекендері бар. Қаланың орталық бөлігіне кірер қақпа алдында үлкен өзен ағады, өзеннің арғы бетінде де тұрғын үйлер, өзеннен өтер өткелдері бар. Мешіт базар арасына салынған», - деп жазған. Тараз қаласында 10 мың адам тұрған. Түркістан қаласы Ясы (Түркістан) – қазіргі Түркістан қаласының орнында болған ежелгі қала. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінде орналасқан. Қаланың іргесі біздің заманымыздың V-VІ ғасырларында қаланған. Бұл қала алғашында Шауғар деп аталған. Бұл өңір Түрік қағанатына қарады. ІХ ғасырда қарлұқтар мен оғыздардың қол астында болды. ХІІ ғасырдың бірінші ширегінде қидандар шабуылынан Шауғар құлағаннан кейін, Ясы өлкенің орталығына айналды. Қалада атақты ойшыл, ислам дінінің білгірі Қожа Ахмет Яссауи өмір сүрген (кейін Мәуереннахр билеушісі Ақсақ Темір Ахмет Яссауиге VІІ ғасырда мазар салдырған). Қаланың Ұлы Жібек жолының бойында, Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, табиғи-географиялық жағдайының қолайлығы, сонымен бірге адамдардың Қожа Ахмет Яссауи мазарына тәу етуі, сауданың қызу жүруі елді мекеннің өркендеуіне ықпал етті. Қаланың Қазақстан мен Орта Азияның діни орталығы ретіндегі беделі өсе берді. Сығанақ«Болса тәңірім екінші өмір қиғандай, Сығанақта көз жұмар ем қиналмай». Бұл - орта ғасырдағы түрік ойшылы Ғисамеддин әл-Сығанакидің айтқан сөзі. Сығанақ қаласы Сырдария бойында орналасқан ортағасырлық ірі сауда орталығы. VІІ ғасырда Сығанақ қаласы қыпшақтардың саяси орталығы болды. Сығанақ жайлы алғашқы дерек Х ғасырдағы парсы шығармасы «Худуд әл-Әлемда» кездеседі. Шыңғыс хан шапқыншылығынан бұрын Сығанақ хорезмшаһ Текештің қол астында болған.1219-1220 жылы Сығанақты Жошының әскері қоршап алады. Қала тұрғындары берілмей, олардың елшілерін өлтіріп, күшті қарсылық көрсетеді. Жеті күндік толассыз шабуылдан кейін жау қаланы басып алып, тұрғындарын түгел қырып тастайды. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында қала қайта жанданады. Жошы ұрпақтары кезінде Ақ Орданың орталығы болып, онда теңге соғылған. ХV ғасырдың 70-жылдары қаланы қазақ ханы Керей иеленді. Сөйтіп, ол Қазақ хандығының алғашқы астанасы болды. ХV-ХVІІІ ғасырларда қала бұрынғысынша сауда орталығына айналды. Оны орыс саудагерлері мен елшілері жақсы білген. Сығанақ ХVІІІ ғасырға дейін жеткен. Қаланың қазіргі орны Сунақ-ата деп аталады. Археологтар Сығанақ қаласының маңынан ертедегі су құбырының іздерін тапқан. Баласағұн - ортағасырлық ірі қалалардың бірі. Бұл қала Шу өзенінің бойында орналасқан. Жалпы зерттеулер бойынша, Баласағұн қаласы V ғасырда пайда болған. Бір кездері Баласағұн қарлұқтар мен қарақытайлардың астанасы болған. Баласағұнда ұлы ақын Жүсіп Баласағұн туған. Баласағұн қаласы Ақтөбе деп те аталған. Баласағұн қаласында 10 мыңдай адам тұрған. жүктеу/скачать 7,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|