I теоретические основы логопедии
жүктеу/скачать 2 Mb.
|
| Моторлы (экспрессивті) алалия– мағыналық және сенсомоторлық операцияның біршама сақталуы кезінде сөз сөйлеудің зақымдану барысындағы тіл операцияларының қалыптаспауымен шартталған орталық органикалық сипаттағы экспрессивті сөйлеудің жүйелі дамымауы.
Моторлы алалия әртүрлі сөздік және сөзсіз симптомдар кешені кездесетін күрделі синдромға жатады. Сөйлеу тілінің симптоматикасы. Моторлы алалиядағы сөйлеу тілі дамымауы жүйелі сипатқа ие, ол сөйлеу тілінің барлық компоненттерін қамтиды: фонетикалық-фонематикалық, лексикалық-грамматикалық . Негізгі белгілері бойынша 2 топқа бөлуге болады: фонетикалық-фонематиканың дамымауы (олардың саны аз). лексика-грамматиканың дамымауы. Біріншісі доминантты жартышар қабығының орталық моторлы алалиясының төменгі бөлімдерінің зақымдануымен негізделген. Онда артикуляциялық немесе басқа қимылдар жасағанда бұлшықеттерден түсетін тітіркенулері шоғырланады. Екінші топ бас ми қабығының моторлы аясының алдыңғы бөлімдерінің зақымдануымен негізделген (моторлы – премоторлы аясының төменгі бөлімдері және белсенді сөз аясы төменгі маңдай қатпарының артқы бөлімдерінде орналасқан). Алалиясы бар балалардың дыбыс айту жүйесінің дамуы сапалы және сандық ерекшеліктермен сипатталады, ол сөйлеу тіл дамуының әрбір кезеңінде әрбірінде байқалады. Нейрофизиологиялық зерттеулерде бас миының белгілі бір аяларының дамымауы салдарынан нәзік артикуляцияларды ажырату қиындайды. Сондықтан дыбыс айтуы және сөздің буындық құрылымы қалыптаспайды (Р.А.Белова – Давид, И.И.Трауготт). Психологиялық–педагогикалық жұмыстарда (Р.Е.Левина, В.К.Орфинская, А.К.Маркова, Е.Ф.Соботович, О.Н.Усанова т.б.) фонематикалық бұзылыстар алалиясы бар балалардың сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық жағының даму ерекшеліктерімен тығыз байланыста қарастырады. Фонетикалық жағының дамуы сөз қорының дамуына тәуелді және онымен белгіленеді. Дыбыстар кейбір жағдайларда өзінен-өзі сөз қорының дамуы салдарынан пайда болады, алайда олардың сөз құрамында қолдануы қиын болады. Ол туралы сөздің дыбыстық құрамын балалардың қайталағанда жіберген қателерден білуге болады (жеке дыбыстарды дұрыс айтқан кезінің өзінде сөз құрамында қате жібереді). Кейбір жағдайда сөз қорының молаюының арқасында жаңа дыбыстар пайда болады, басқа жағдайда ең алдымен жеке артикуляциялар қалыптасып, сөздерде бекиді. Сөйлеу тілінің жеке элементтерін бір бүтінге біріктіруде қиындықтар байқалады. Қалыпты жағдайда артикуляциялық қимылдар және олармен байланысты кинестетикалық импульстар (сөйлеу аппаратынан бас ми қабығына баратын) дыбыстық талдау және жинақтау процестерінде үлкен рөл атқарады, сөздің дыбыстық құрамын анықтауға, дыбыс қатарының қажетті кезектілігін сақтауға көмектеседі. Алалияда бала сөздегі дыбыстардың, фразадағы сөздердің дұрыс кезектілігін таба алмайды, бір сөзден екіншіге ауыса алмайды. Мұның салдарынан парафразиялар, ауыстырулар, персеверациялар көбейіп, негізгі жүйке процестерінің қимылдары бұзылып, сөз қимыл анализаторындағы қозу мен тежелудің тұрақталған аялары пайда болады. Ол моторлы алалиясы бар балалардың есту қабілеті қалыпты және сөзді түсінуін сақталғанымен, параличпен күрделі парездері (артикуляциялық мускулатураның) жоқ болған жағдайында өзіндік сөйлеу тілі дамымай, көп уақытқа дейін жеке дыбыстар, сөздер деңгейінде қала береді. Бас ми қабығының жетілмеу деңгейі неғұрлым көп болса, сөйлеу дағдысының қалыптасуы анағұрлым күрделі болады. Артикуляциялық праксис бұзылыстарымен сөз қимылдарының ұйымдастырылуы арасындағы байланыс байқалады. Яғни сөйлеу тілінің фонетикалық жүйесі бір жағынан, екінші жағынан сөйлеу тілін қабылдап түсінуі. Н.Н.Трауготтың зерттеулері бойынша моторлы алалиясы бар балалардың 70% айтылған сөзді жақсы, толық түсінеді, 20% түсінуі сәл төмен, 10% түсінбейді. Балалар дыбыстық қабылдауының анықсыздығынан тек фразаның жеке элементтерін қағып алып, біркелкі мағыналық құрылымда байланыстыра алмайды. Түсінудің мұндай шектеулілігі негізгі ақаудың екіншісі белгісі болады (өз сөйлеу тілінің дамымауы). Балалардың белсенді сөз қоры өте кедей болғанымен, енжар сөз қоры жеткілікті болып келеді. Бір қарағанда сөзді түсінуімен балалар кейбір күрделенген сөйлемдерді түсінуде қиналады. Түсінудің әр түрлі деңгейлері белгілі: грамматикалық формаларды мүлдем түсінбеуден, жеке грамматикалық құрылымдарды түсінудегі қиындықтарға дейін. Алалияда сөз бен фразаның ырғақтық құрылымының қалыптаспауы байқалады. Сонымен қатар сөйлеудің әуезділігі, жылдамдығы, ырғақтылығы бұзылады. Сөздерді қайталағанда нұсқасын нақты айтпайды, сөздердің орнына бірнеше бұрмаланған түрлерін айтады: февраль- «фраль», «вираль», «фараль», қызанақ – «қанақ», «қызақ», «зазанақ» т.б. Сөз қоры көбейген сайын сөз құрамын меңгеру қиыншылықтары да күшейіп, көзге түсе бастайды. Моторлы алалиясы бар балалардың сөз қоры өте баяу, бұрмаланып дамиды, әңгімелеуде қате қолданылады. Лексикалық–семантикалық құралдардың кедейлігі ұқсастығы бойынша алмастыруларға әкеп соғады (жуады— жуынады, балға-балта, кесе — стақан т. б.). Заттың сыртқы белгілері бойынша, кейде — функциясы бойынша (ішкі белгілері). алмастыру жиі байқалады, әдетте сөздерді мағынасы бойынша алмастыру бала тілі дамуының жоғары деңгейімен түсіндіріледі. В. К. Воробьева (1985), айтқандай, мағынаның диффуздығы мен алмастырулар зат есімдерге қарағанда етістіктерді қолданғанда көрінеді. Балалар синонимам, антоним, жалпылама сөздерді қолдана алмайды. Сын есім мен үстеулерді аз қолданады. Балалардың сөз қоры күнделікті тұрмыстық тақырып аясындағымен шектелген, сапасы жағынан толыққанды емес (сөздердің мағынасы орынсыз кеңейіп, шектелген, олады қолданғанда көптеген қателер байқалады), бала сөздердің мағынасын түсіндіре алмай, сөзжасам құралдарын қолдана алмайды. Сөйлеу тілі көпке дейін кедей болып қала береді, ана тіліне тән емес сипатқа ие болады. Н. Трауготттың айтуы бойынша, бала өзінің сөйлеу мүмкіндіктерінен есейіп кеткендей болады. Сөйлеу тілінің грамматикалық жағының ерекшеліктері Н. Н. Трауготт, Р. Е. Левина, Б. М. Гриншпун, С. Н. Шаховская, Е. Ф. Соботович, В. А. Ковшиков т.б. зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады. Балалар сөздердің жалғау, жұрнақтарын дұрыс қолдана алмайды. Сөздердің жалғаулықтарын қоспай тек сөз түбірін ғана қолданады, ойын айтудағы сөйлемдердің морфологиялық өңделмеуі байқалады. Олар тіл құбылыстарын байқап, талдап және жалпылай алмайды, ойлау арқылы тіл материалы бойынша әртүрлі операцияларды жасай алмайды, тіл белгісін түсініп және дұрыс қолдануды (белгілі морфеманы, сөзді нақты мағынасымен немесе құбылыспен сәйкестеуді) білмейді. Сөздерді өзгертілмеген түрде, ешбір флексияларсыз («Кітап, Асан!») айтады және ым-ишара қолданады. Мұндай аморфты фразалар, флексияларсыз және грамматикалық үйлестірулерсіз, тек бір белгілі жағдайда ғана түсінікті болады. Сөйлемдердің қалыптасу процесінің ерекшеліктері алалиясы бар балаларда дамудың барлық кезеңдерінде кездеседі, әртүрлі аграмматизмдер байқалады (экспрессивті аграмматизм — өзіндік сөйлеуінің грамматикалық құрылымының бұзылуы, импрессивті — грамматикалық конструкцияларды түсінудегі қиындықтар): құрылымдық аграмматизм, семантикалық аграмматизм және сөйлемдегі сөздердің қате өңделуімен байланысты аграмматизм байқалады. Құрылымдық аграмматизм дегеніміз, сөйлемдегі сөздердің саны мен динамикалық кезектілігінің бұзылуы, сөздердің ретінің бұзылуы. Аграмматизмнің бұл түрі көбінесе сөйлеу тілінің күрделі түрде қалыптаспауында байқалады. Бала бір-екі сөзбен ым-ишара қолданып жауап береді. Лексикалық-грамматикалық және фонетикалық құралдардың жеткіліксіздігінде балада қарым-қатынастың ым-ишара формасының дамуы байқалады. Өз ойын жеткізу үшін бала зат есімнің номинативті формасын септік жалғаусыз қолданады. Грамматикалық құрылымы баяу дамиды, сөзжасау мен сөзөзгерту кемшіліктері байқалады, грамматикалық категориялар меңгерілмейді, синтаксистік құрылымдар өте қарапайым болады. Алалиядағы сөйлемдер құрылымының қалыптаспауы ішкі сөз операцияларының (сөздерді іріктеп алып ойын айтудың жоспарын құру) жетілмеуінің себебінен болады. Бала жеке сөздермен сөз тіркестерін қолдануда да қиналады. Сөз операцияларының қалыптаспауы (ойлау, сөз материалын бағдарламалау, іріктеу мен талдау) баланың өз ойын лексикалық және грамматикалық жағынан дұрыс өңдей алмауы себебінен болады. Сөйлемдерді лексика-семантикалық және лексика-грамматикалық жағынан өңдеуі қате, онда бала қоршаған ортадағы заттар арасындағы байланыстардың толықтығын түсінбейді. Бұл семантикалық аграмматизм деп бағаланады: сөз мағынасының диффузды түрде кеңеюі, ассоциациялық сипаттағы алмастырулар т. б. Моторлы алалиядағы тіл белгілерінің жүйесін меңгерудің шектеулілігінен және әртүрлі деңгейдегі тіл құралдарының тапшылығынан сөйлеу функциясының номинативті және и предикативті функциялары бұзылады. Алалияда сөйлеу тілі баланың қатынасын, тәртібімен жеке дамуын реттейтін толыққанды құралы болып табылмайды. Балалар жеке сөйлемдерді байланыстырылған әңгімеге қосуда қиналады, оларда күрделі аналитика-синтетикалық әрекетті талап ететін мәтінді құрау білігі қалыптаспаған болып келеді. Балалардың сөйлеуі түсініксіз, жансақ, кідіріп қалады, себеп-салдар және уақыттық байланыстарды ашуға қиналады. Балалардың диалогтық сөйлеу тілі арқылы қатынастары дамыған жағдайдын өзінде, олар байланыстырып сөйлеу тілін меңгеруде қиналады. Контекстті сөйлеудің қалыптаспауы ішкі жоспардың сыртқы сөйлеуге айналдырылмағандығымен байланысты. Әңгімелеулері фрагментті, үзілмелі, кезектілігі бұзылған, бір немесе жағдайдың бірнеше логикалық бөлімдерін тастап кету, ойдын шашыраңқы болуы байқалады. Әңгіменің кезектілігінің бұзылуының себебі эмоционалды фактор болуы мүмкін: бұл жағдайда бірінші орынға бала тәжірибесімен байланысты ең көрнекті элементі шығады. А. Р. Лурия бұл құбылысты сөйлеу тілінің біріншілік ақауы емес, бағдарламалау әрекетінің жалпы белсенділігінің бұзылысы ретінде сипаттайды. Бала заттардың кеңістікте орналасуын білдіретін күрделі логика- грамматикалық құрылымдарды меңгергенде үлкен қиындықтарға тап болады. Әңгімелеудің ретсізділігі, өңдеудің кедейлігі, байланыс құралдарының біркелкілігі мен өте қарапайымдалағы байқалады. Балалар тақырыпты ашуда маңызды фактілерді, қажетті сөздерді іріктей алмайды, екіншілік маңызды емес заттарға тоқталып қалады, негізгі мазмұнын ұмытады. Сөйлеу тілі дамымауының көп түрі кездеседі: мүлдем сөйлемеуден сөйлеу тілінің жартылай болмауына дейін. Сөйлеу тілі дамуының жоғарғы кезеңдерінде байланыстырып сөйлеуінде қарым-қатынас жағдайын қиындатқанда, арнайы іріктелген тапсырмаларды орындауда, жазуында қиындықтар кезігеді. Балалардың байланыстырып сөйлеу дағдысының жеткіліксіздігі сөйлеу әрекеттерінің кедейлігінде, немесе керісінше көп сөйлеуінде, тавтологияда, перефразияларда байқалады. Моторлы алалия өзінің белгілері бойынша біркелкі емес: кейде тіл құралдарын іріктеу операцияларының, яғни фонематикалық, лексикалық және грамматикалық элементтердің қалыптаспауы байқалады, басқа жағдайларда айтарлықтай бұзылыс - комбинациялау операцияларының қалыптаспауынан болады. Тіл жүйесі бұзылуының біркелкі еместігі айқындалады: фонематикалық немесе грамматикалық деңгейінің қалыптаспауындағы алалия және тіл жүйелерінің барлығының біркелкі қалыптаспауындағы алалия. Балалар меңгерген тіл құралдарын сөйлегенде іске асыру мүмкіндіктерінде айрмашылықтар байқалады. Сөйлеу тілі дамымауындағы айырмашылықтарды кейбір авторлар бір бұзылыстың әртүрлі деңгейдегі көрінісі деп бағалайды және де олар, бала өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтетінін, сол кезеңдердің әрқайсысына бұзылыстың көрінісі тән екенін ескеріп, алалияны сөйлеу тілі дамымауының деңгейлері бойынша ажыратады. жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|