Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Dünya Simülatörü Allah’ın Boyası Yerine Dünya’nın Boyasıyla Boyanmak
- Uçak Simülatörü
- MOTİVLƏRİ
- Migration and Occupation Motives the in Western Azerbaijan Activities Abstract
- Keywords
İki Yazar-İki Eser Bu Böyledir ve Mehtap Turu Mustafa Kutlu, Bu Böyledir adlı hikâyesini(Kutlu,1987), başkahraman Süleyman etrafında kurgular. Bu hikâyede vak’a bir lunaparkta geçer. Dünya hayatını sembolize eden lunapark, kendisine yüklenen metaforik anlamla eserin mihverini oluşturur. Süleyman, hayatta muvaffak olamamış bir insandır. Zinnure’yle evlenmiştir. Karı koca, lunaparkta kötü talihlerini tersine çevirmeye çalışsalar da bunda muvaffak olamazlar. Sonunda lunaparkta kaybolurlar. Hikâyede olayların cereyanı, geriye dönüş tekniğiyle tekdüzelikten kurtarılır ve derinleştirilip zenginleştirilerek çok boyutlu bir biçimde okuyucuya sunulur. Bu Böyledir hikâyesinde lunapark; insanları cezbedip kendine çeken bir mekân unsurudur. İhtiras, zevk ve eğlenceyi imler. Bu yönleriyle ahiret hayatının yerine ikame edilen dünya hayatını temsil eder. Hikâye; gerçeğin izini kaybetmiş, heves ve ihtiraslarının peşinden koşan insanların dünya hayatında en başta kendilerini kaybedeceklerini sonra da dünyanın içinde kaybolup gideceklerini vurgular. Mustafa Kutlu, lunaparka yüklediği bu metaforik anlam dünyasını doğrular ve bu hikâyedeki “asıl mazmun”un lunapark olduğunu söyleyerek, “bu yer”in “dünyaya tekabül” ettiğini ifade eder.(Dirin, 1999: 106-107). Yıldız Ramazanoğlu’nun Mehtap Turu (Ramazanoğlu, 2007) ismini verdiği hikâyesi zaman, mekân ve şahıs kadrosu itibariyle farklı olsa da ana izlek itibariyle Bu Böyledir’le aynı mahiyete sahiptir. Yazarın Derin Siyah adlı öykü kitabındaki on bir hikaye arasından eserde ilk sırayı alan Mehtap Turu hikâyesi, bir tatil beldesinde açık denizde yapılan gece eğlencesini merkeze alır. Hikâyede ana kahramanın ismi belirtilmez. Gece bir tekneyle denize açılan hikâye kahramanları, teknede görevli seviyesiz bir animatörün yönlendirmesi/zorlamasıyla eğlenmeye başlarlar. Bu eğlence şeklinde bireyin kendi şuuru devre dışı kalır. Bireysel düşünce, değer yargıları, ahlâk anlayışı vb. silikleşir ve şahsilik yerini toplum psikolojisine bırakır. İlerleyen saatlerde eğlencenin dozu artar; tekne sahilden iyice uzaklaşır ve içindekilerle birlikte karanlığın içinde kaybolur. Teknedekiler durumu fark ettiklerinde evlerine dönmek isterler; ancak bu, o an için mümkün olmaz. Bu eğlence etrafında ana kahramanın içinde yaşadığı toplumu eleştirdiği, bunu yaparken de bu eleştiri oklarının merkezine kendi benliğini koyduğu dikkat çeker. Söz konusu eleştiri ile iç huzursuzluğunun iç içe geçerek esere yansıdığı gözden kaçmaz. Hikâyede tatil beldeleri ve eğlence hayatı, toplumsal değişim, değerlerin değersizleştirilmesi, kalabalıkların içinde kendi hür iradesini kaybeden bireyler vs. sorgulanır. Netice olarak, istemeye istemeye tekne eğlencesine katılan/kapılan ve animatörün zorlamasıyla kalabalığa uymak zorunda kalan ve denizde kaybolan ana kahraman etrafında, hayatını kendi değer yargıları yerine, başka insanların yönlendirmesiyle yaşayan insanların dünyada/kalabalıklar içerisinde kaybolmaktan kurtulamayacağı vurgulanır. Dünya Simülatörü Allah’ın Boyası Yerine Dünya’nın Boyasıyla Boyanmak 609 Prof. Dr. Şahmurat ARIK/M. Kutlu’nun “Bu Böyledir” Hikayesi ile Y. Ramazanoğlu’nun “Mehtap Turu” Mustafa Kutlu’nun Bu Böyledir’inde metoforik okumalara açık bir biçimde okuyucu karşısına çıkan lunapark, aldatıcı olan “dünya”yı temsil eder. Lunapark, gecenin karanlığında parlayan türlü renkleriyle dikkat çekicidir ve her yerden fark edilir. Işıltılı ve cazip görüntüsüyle davetkârdır ve cezbedicidir. Hatta bu cazibedarlık, kendisinden başka her şeyi gölgede bırakıp görünmez kılacak boyuttadır. Hikâyede bu hususu imleyen çok sayıda göndermeden ilki şöyledir: “Lunapark parlıyor. Kendinden gayrı her şeyi karartarak. Neonlarını florasanlarını salgılıyor üzerimize. Onun rengine boyanıyoruz. Yeşil yeşil bakarken birden kıpkızıl ateşte yanıyoruz. Sonra yine mor, yine mor. Her yerden seçiliyor. Sesi her yere ulaşıyor. Ovalarda, dağ tepelerinde yankılanıyor. Nereye bakarsak, nereden bakarsak hep o. Ona dönsek de yüzümüzü, dönmesek de, yanımızda, çevremizde.”(Kutlu, 1987: 9) İnsan lunaparka sırtını da dönse veya ondan uzaklaşmaya da çalışsa sürekli kendini bir şekilde hissettirir lunapark. Sesten ve ışıktan ağlarıyla insanı içeri davet eder.. Lunapark/dünyanın bu ışıltılı davetine kapılan insanlar; hayatın gerçeklerini, varlık âleminin var edilme amacını ve insanın dünyaya gönderiliş maksadını unuturlar. Bütün bunlar, lunapark/dünyanın ışıltısıyla küsûfa tutulur. İnsanlar, dünyanın mahiyetini unutarak, “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. Müttaki olanlar için ahiret yurdu muhakkak ki daha hayırlıdır. Hâlâ akıl erdiremiyor musunuz?”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 6/32) ve “Biliniz ki, dünya hayatı oyundan, eğlenceden, süs ve gösterişten, birbirinize karşı övünmeden, mal ve evladı çoğaltma yarışından ibarettir. Bu hayat, ekini ve bitkisi çiftçisinin yüzünü güldüren bol yağmura benzer. Fakat bir süre sonra kuruyan bu bitki örtüsünün sarardığını görürsün. Arkasından da ot kırıntılarına dönüşür. Ahirette ise bir yanda ağır bir azab, öbür yanda Allah’ın bağışlaması ve hoşnutluğu vardır. Dünya hayatı, aldatıcı bir hazdan başka bir şey değildir.”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 57/20) ve “Bu dünya hayatı, oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. Muhakkak ki ahiret yurdu, elbette o gerçek hayattır. Keşke bilselerdi.”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 29/64) ayetinde ifade edilen hakikate muhalif olarak, dünyaya dahil olur/lunaparka girer ve oradaki eğlencelere kapılarak, lunapark/dünyanın içinde kaybolurlar. Nihayetinde, sarhoş gibi ne yaptıklarını bilemeyecek noktaya gelirler, çıkış kapısını bulamayacak derecede kendilerini kaybederler. Süleyman ve karısı Zinnure, uzun müddet aramalarına, farklı kişilere sormalarına; hatta polislerin onlara yardım etmesine rağmen lunaparkın çıkışını bulamazlar. Telaş ve ümitsizlik içinde kurtuluş yolu ararken duydukları son cümleler şöyledir: “Hah.. Ha… Buradan çıkacağınızı sandınız değil mi?.. Ohoooo… Aptallığı bırakın… Çıkış mıkış yok… Birer şişe bulun kendinize…”(Kutlu, 1987: 89). Lunapark ve ışıkları, avını ele geçirip onu hareketsiz hâle getirmeye çalışan zehirli avcı hayvanlar gibi ışıklarıyla sanki bir tür salgı salgılar ve insanları avlayarak, onları zehirler ve kendinden geçirmeyi başarır. Bu durum şu cümlelerle ifade edilir: “Neonlarını florasanlarını salgılıyor üzerimize.” Dünya hayatının ahiret hayatı yerine tercih edilmesi, farklı bir söylemle dünyanın ahiret hayatının yerini alması, bilinçsiz de olsa dünya, dünyalılar ve dünyalıkların boyasıyla boyanmayı netice verir. Bundan böyle insanların zihin ve kalplerini Allah’ın boyası yerine, dünya ve içindekilerin boyası boyayacaktır. Mustafa Kutlu bu tespiti, lunaparkın ışıkları vasıtasıyla şöyle dile getirir: “Onun(lunaparkın) rengine boyanıyoruz. Yeşil yeşil bakarken birden kıpkızıl ateşte yanıyoruz. Sonra yine mor, yine mor.” Yazarın burada Allah’ın boyası yerine, dünyayı ifade eden oyun ve eğlencenin rengiyle kahramanlarının boyanmasını ifade ederken, onları, ışıkların tesiriyle “kıpkızıl ateşte” yakması ve “mor”artması oldukça manidardır. Bu son, ilahi hakikate uymayan insanlar için kaçınılmazdır. Zira Kur’an-ı Kerim’de yapılması gereken açıktır ve emir bellidir: “Allah’ın boyası ile boyan. Allah’ın boyasından daha güzel boyası olan kimdir? Biz ancak ona kulluk ederiz.” Yine başka bir mealde bu ayet şu şekilde Türkçe’ye aktarılır: “(Yine deyin ki: “Biz, sonradan çalınmış birtakım sunî boyalarla değil) Allah’ın (bütün varlığa vurduğu fıtrî ve silinmez İslam) boyası(yla boyanmışız ve ona talibiz.) Allah’ın boyasından daha güzel boya, Allah’tan daha güzel boya vuran kim vardır? Biz, yalnızca O’na ibadet edenleriz” (Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 2/138). Yine lunaparkın her yerden görünmesi ve yüzlerin ona çevrilmesi yukarıdaki paragrafta dile getirilen başka bir husustur: “Nereye bakarsak, nereden bakarsak hep o. Ona dönsek de yüzümüzü, dönmesek de, yanımızda, çevremizde.” İnananların yüzlerini Allah’a ve O’nun dinine çevirmesi ve her şartta bunlarla bağlarını koparmaması istenir ve beklenirken, bu hâlin yerini dünya almıştır. Yüzler, dünyaya ve içindekilere döndürülmüş; kalb ve ruh boyutunda bütün alâkalar gerçeğin yerini alan simulasyona tevcih edilmiştir. Bu konudaki emir ise, son derece açıktır: “(Ey Muhammed!) Nereden yola çıkarsan çık, yüzünü Mescid-i Haram’a doğru çevir. (Ey mü’minler!) Siz de nerede olursanız olun, yüzünüzü Mescid-i Haram’a doğru çevirin ki, zalimlerin dışındaki insanların elinde (size karşı) bir koz 610 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu olmasın. Zalimlerden korkmayın, benden korkun. Böylece size nimetlerimi tamamlayayım ve doğru yolu bulasınız.”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 2/150). Kur’an-ı Kerim’de bu hakikat, başka bir ayette şöyle hatırlatılır: “Yine bana şöyle emredildi: “Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dîne çevir. Sakın Allah’a ortak koşanlardan olma. Allah’ı bırakıp da sana ne fayda ve ne de zarar verebilecek olan şeylere yalvarma. Eğer böyle yaparsan, şüphesiz ki sen zâlimlerden olursun.”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 10/105). Diğer bir ayette ise bu emir şu şekilde tekrar edilir: “Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dine çevir. Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata sımsıkı tutun. Allah’ın yaratmasında hiçbir değiştirme yoktur. İşte bu dosdoğru dindir. Fakat insanların çoğu bilmezler.” (Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 30/30). Yukarıda Kur’an-ı Kerim’den aktarılan hakikatler, olması gerekeni; lunapark ile tasvire çalışılan durum ise, insanların içinde bulunduğu pratik hayatı ifade eder. İnsanların ebedi kalacakları ve asıl yurtları olan Cennet yerine, dünyayı onun yerine ikame etmeye çalışmaları, gerçeğe ulaşmada hedefin ıskalanması ve istikametin kaybedilmesine sebep olur. Bu nedenle insanlar, arzu ve isteklerine kapılarak, heva ve heveslerinin peşinden koşar ve zevk ve eğlenceye saplanıp/hapsolup kalırlar. Bu yönüyle dünya, bir labirente dönüşür ve insan bu labirentin içinde bir türlü çıkış yolu bulamaz. Netice olarak insanoğlu için bu son, kaçınılmazdır. Zira, bunun böyle olduğu ve olacağı, bütün varlıkların yaratıcısı ve bunların bütün keyfiyetlerini bilen Rabb tarafından Kur’an-ı Kerim’de mükerreren belirtilmiştir: “Bu böyledir” (Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 19/21, 51/30, 8/18, 8/53, 47/28, 22/32, 22/61). Kutlu’nun hikâyesinde yukarıda alıntılanan cümleler ve paragrafa paralel olarak pek çok malzeme bulunmaktadır. Kısacası, insan yaratılış ve dünyaya gönderiliş gayesini unuttuğunda kendi eliyle dünya hayatını, ahiret hayatının yerine ikame etmekte ve dünyayı bir simülatöre dönüştürmektedir. Sonra da bu simülatörü/hayatı gerçek ve yegane kabul ederek, ömrünü bu kopya/yansıma dünyada bir türlü çıkış yolu bulamayarak, kendini kaybetmiş bir biçimde harcayıp tüketmektedir. Yıldız Ramazanoğlu’nun Mehtap Turu adlı kısa hikâyesi, Bu Böyledir öyküsünde olduğu gibi, tasavvufî söylem/derinlik ve metinlerarasılık bağlamında çok zengin bir yapıya sahip olmasa da ana izlek itibariyle Mustafa Kutlu’nun eseriyle bire bir örtüşür. Hikâyenin ana kahramanı, tasvip etmese de merak duygusu ve arkadaşının zorlamasıyla teknede düzenlenen eğlenceye katılır. Tekne, Bu Böyledir’de lunaparkın ışıltılı cazibesine benzer biçimde süslüdür. Gezinti teknesi; rengârenktir ve abartılı biçimde süslüdür. Bu süs ve cazibe aslında aldatıcıdır. Her yanı aydınlatılmış ve etrafa rengarenk ışık saçan ve gökkuşağı gibi her renkten boya ile boyanmış olan teknenin çürümeye yüz tutmuş bir eskilikte olduğu belirtilmektedir. Tekne, ne kadar süslü de olsa, dünya gibi, dağılmaya/tükenmeye/çürümeye yüz tutmuştur. Ancak eğlenceden başka düşüncesi olmayanlar bunu fark edemezler ve tekneye binerler. Animatörün rehberliğinde çılgınca eğlenmeye başlarlar. Teknede başkahramanın rahatsız olduğu bakışlar altında eğlenmeye çalışırlar: “Şu tatil gecesinde beyefendi taklidi yapar gibi kravatlı, takım elbiseli iki adam şarkıcının salınımları arasından gözlerini kırpmadan Edibe’ye bakıyorlar. Edibe küfürler ederek kan kırmızı rujunu siliyor. Gördün ya, kendin için olmuyor Edibe! Oldurtmazlar asla.” (Ramazanoğlu, 2007: 13). Kaptanın sorumsuzluğu sebebiyle rota kaybedilir. Teknenin sahilden uzaklaşması ve denizde kaybolması, içindeki insanlarla ilişkilendirildiğinde oldukça manidardır. Teknede bulunanların bazıları, neden kayboldukları ve nasıl kurtulacaklarını sorgulayacak durumda değildir. Büyük bir korku ve tedirginlikle içinde bulundukları durumdan kurtulmak isteyenler ise, sahile nasıl ulaşacaklarını bilemezler. Netice olarak, Mehtap Turu hikâyesinde denizde seyahat eden tekne ve eğlenmekten başka bir şey düşünmeyen yolcular ile uzayda seyahat eden yaşlı/dağılmaya yüz tutmuş dünya gemisi arasında ilişki kurulmuştur. Gezinti teknesinde seyahat eden ve sadece eğlenmeyi amaç edinen insanlar, teknenin rotasını şaşırmasıyla denizde karanlık ve korku içerisinde kaybolmuştur. Hikâyeye göre, insanlar dünya gemisinde de aynı kayıtsızlıkla yaşadığı takdirde rota veya istikametlerini kaybedecek ve kahramanların yaşadığı aynı akıbetten kurtulamayacaktır. SONUÇ Mustafa Kutlu, Bu Böyledir; Yıldız Ramazanoğlu da Mehtap Turu ismini verdiği hikâyesinde dünya ve içinde yaşanılan hayatı, örtük bir biçimde simülatöre benzetmişlerdir. Bu simülatör/dünya, ismiyle müsemma olarak, aslını olamasa bile aslına/ahirete/cennete ait birçok göstergeyi/yansımayı kendinde barındırması sebebiyle, gerçeğin, yani ahiret hayatının, yerini almıştır. Daha doğrusu; insanlar, dünya simülatörünü, dünyanın cazibesine kapılarak tek gerçek gibi kabul edip, onda en güzel bir şekilde yaşamayı hayatlarının tek gayesi hâline getirmişler ve dünyayı ahiret hayatının yerine ikame etmişlerdir. Ancak bu dünya, “yalan dünya”dır. Simülatörün sahiciliği ve ona yüklenen fonksiyonların çokluğu onun inandırıcılığı/aldatıcılığı ve cazibesini arttırmıştır. Bu nedenle meselenin arkaplanına intikal edemeyen
611 Prof. Dr. Şahmurat ARIK/M. Kutlu’nun “Bu Böyledir” Hikayesi ile Y. Ramazanoğlu’nun “Mehtap Turu” insanlar; bitmek bilmeyen istek, arzu, heves ve ihtiraslarına kapılıp, bunların peşinden koşarak, gerçek ile kopyayı ayrıt edemeyecek bir noktaya sürüklenmiştir. Bu vaziyette olanlar ise, dünya hayatında sahici olmayan pek çok cezbedici unsur içinde/peşinde sürüklenerek aldanmaya, kaybolmaya ve hapsolmaya mahkûmdur. KAYNAKÇA Baudrıallard, Jean, (2011), Simülakrlar ve Simülasyon, Ankara: Doğu Batı Yayınları. Dirin, İlyas, (1999), “Mustafa Kutlu ile Öykücülüğü Üzerine”, Hece, S. 33-34. Gülpınar, Yasemin, (2013), Yıldız Ramazanoğlu'nun Hayatı, Sanatı ve Eserleri, Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir.
Kutlu, Mustafa, (1987), Bu Böyledir, İstanbul: Dergâh Yayınları. Ramazanoğlu, Yıldız, (2007), Derin Siyah, İstanbul: Timaş Yayınları.
612 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Uçak Simülatörü
Otobüs Simülasyonu
Otomobil Simülasyonu Ahiretin Yerini Alan Dünya Simülatörü QƏRBİ AZƏBAYCANDAN ÇIXMIŞ ŞAİRLƏRİN YARADICILIĞINDA KÖÇ VƏ İŞĞAL MOTİVLƏRİ Şəfahət ƏLİYEV
elmi problemdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu məsələyə müxtəlif prizmalardan toxunulmuşdur. Lakin Qərbi Azərbaycanlıların köçünün Azərbaycan ədəbiyyatındakı bədii inikası bu gün həm ideologi, həm siyasi, həm də tarixi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir.
qaçqın ədəbiyyatı Migration and Occupation Motives the in Western Azerbaijan Activities Abstract: Migration consept is not only the universal, but also global literary-scientific problem of Azerbaijanians’ migration pattern. Different perspectives on this issue were discussed in Azerbaijan literary criticism. However, the western Azerbaijanis’ artistic reflection of migration has a great importance in the case of the ideological, political and historical point of view. Keywords: poetry, Goycha literary environment, wanderer poet, Western Azerbaijan literary environment, migration and invasion, refugee literature Köç və işğal problemi ümumən dünya ədəbiyyatının aktual və müasir mövzularındandır.Demək olar ki, müasir dünya ədəbi mühitində köç və işğal məsələləri həm mövzu baxımından, həm də dünyanın real mənzərəsində özünun yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Burada müəyyən xalqların dünyada baş verən ikilistandartlardan əziyyət çəkmələri, qaçqınçılıq, torpaq işğalları, diktator rejimlər, neft amili kimi faktorlar ön sırada dayanır. XX əsrdə dünyada bu proseslərin ardıcıl baş verməsinin bəzi siyasi tərəfləri olsada, digər tərəfdən isə burada dünyanın hegomon ölkələrinin enerji uğrunda başlanan pərdəarxası mübarizələrinin köç və işğal amillərinə şərait yaratmasıdır.Təssüflər olsun ki, Azərbaycan da zaman- zaman köç və işğaldan əzab və əziyyətlərə düçar olmuş, xalqımızın birliyinə xain əllər uzadılmış, tariximiz, mədəniyyətimiz, ululardan ulu olan gərənəklərimiz, söz və sənət beşiklərimiz, minlərlə şəxsiyyətlərimiz məhv edilmiş, tarixi torpaqlarımız zəbt edilmiş, yer və yurd adlarımız silinmiş, tarixi abidələrimiz məhv edilmişdir.lakin tarix heç vaxt keçmiş saxtakarlığı qəbul etməmiş, müxtəlif dövrlərdə ədəbi-bədii mühit zamanın ədalətsizliklərini qələmə almış və tarixi ədaləti bərpa etmək üçün böyük sənət nümunələri yaratmışlar. Beləliklə zamanın ədalətsizliyi, xalqımızın başına gətirilən faciələr ədəbiyyatımızda da özünü ehtiva etməklə yanaşı, həmdə itirilmiş qədim el-obalarımızın, coğrafi ərazilərimizin işğal səbəblərini ortaya qoymuşdur. Sovet dönəmində dilimizə gətirilən və sevə-sevə oxuyub həsrətini çəkdiyimiz cənubi Azərbaycan ədəbi mühitindən sonra, ikinci “yara” olaraq bizə Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti, qaçqın və köçkün ədəbiyyatı, Qərbi Azərbaycan ədəbi sızıltıları kimi bir ədəbiyyat yarandı.Tarixi faktorlardan qaynaqlanan , yurd həsrətli zəngin ədəbiyyat nümunələri yaradan şair və yazıçılarımız öz torpaqlarının nisgilini, vətənimizin bir parçasının itirilməsinə həsr etdikləri əsərlərdə həm tariximizi, həm də Qərbi Azərbaycanın hər qarışını yaşatmağa nail oldular. Beləliklə Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti, ümumi Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, tarixinin son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edən sahəsinə çevrildi.Xalqımızın dünya mədəniyyəti xəzinəsində adları fəxrlə çəkilən çoxsaylı yazıçı, şair, publisist, alim və saz-söz sənətkarlarının həyatı, fəaliyyəti, ictimai- siyasi mübarizəsi və yaradıcılıq inkişafı Göyçə, Zəngibasar, İrəvan ümumən Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti timsalında formalaşmışdır. XX əsr Azərbaycan tarixi başdan-başa erməni təcavüzü ilə əlaqədardır. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində ermənilər üçün muxtar vilayətin yaradılması, 40-cı illərin sonunda 100 mindək azərbaycanlının Ermənistandan deportasiya edilməsi, 80-ci illərin sonunda bütün azərbaycanlıların öz torpaqlarından silah gücünə çıxarılması, 1 milyondan yuxarı insanın qaçqın, köçkün həyatına düçür edilməsi ermənilərin azərbaycanlılara qarşı XX əsrdə törətdikləri vəhşiliklərin qısa siyahısıdır. Bu milli problem XX əsrin sonlarından etibarən aktiv şəkildə ədəbiyyatın mövzusuna çevrildi. Bu ədəbi prosesdə Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya samballı, o cümlədən cəmiyyətdə təsir gücünə malik, milli ruhun inkişafına
Bakı Avrasiya Universitesi doktorantı, cicekhuseynova@mail.ru 614 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu xidmət edəcək əsərlər ortaya qoydular.Bu prosesdə koç və işğal həyatını dəfələlərlə yaşamış Qərbi Azərbaycandan olan qələm sahibləri daha aktiv şəkildə iştirak etmişlər . Ədəbiyyatşünaslıq zaman-zaman bu elmi problemə müxtəlif formalarda münasibət bildirib.lakin koç və işğal mövzusu hələ də ciddi monoqrafik tədqiqatın problemi olmamışdır. “Köç” konsepti istər ümumbəşəri, istərsə də Azərbaycanlıların köçünün nümunəsində qlobal ədəbi- elmi problemdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu məsələyə müxtəlif prizmalardan toxunulmuşdur. Lakin Qərbi Azərbaycanlıların köçünün Azərbaycan ədəbiyyatındakı bədii inikası bu gün həm ideologi, həm siyasi, həm də tarixi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan ədəbiyyatımızla yanaşı publisistikamızda da koç və işğala məruz qalmış qədim yurd yerlərimizlə bağlı yazılmış bütün əsərlər, tədqiqatlar həm həyatımızın, həmdə ədəbiyyatımızın əsas sütunlardan birini təşkil edir. Ümumilikdə bu gün Qərbi Azərbaycan tarixi, mədəni mühiti ilə bağlı publisist yazıları ilə Əli Həsənovun, Kərim Şükürovun, Flora Xəlilzadənin, Budaq Budaqovun, Teymur Əhmədovun, Qara Namazovun, Qafar Çaxmaqlının, Qərib Məmmədovun, Eldar İsmayılın, Hüseyn İsmayılovun, Əziz Ələkbərlinin, Nazim Mustafanın, Zirəddin Məhərrəmovun və bir çox ziyalıların araşdırmaları gələcək nəsillər üçün tarixi əhəmiyyət daşıyır. Digər tərəfdən bədii ədəbiyyatda Zodlu Abdulla, Növrəs İman, Nərmanlı Bəhmən, Həsən Хəyallı, Хəstə Bayraməli, Ağbulaqlı Aqil, Murad Niyazlı, İsmiхan Didərgin, Əli Qurban, Sərraf Şiruyə, Alqayıt, Məcnun Göyçəli, Aqil İman və başqalarının yaradıcılığında milli-etnik zəmində yaranmış münaqişələr, tariхi-mədəni hadisələr, oğuz türklərinin qəhrəmanlığı, həyat tərzi, Göyçənin, Zəngəzurun, Vedibasarın başına gətirilən müsibətlər poetik qəlibə salınaraq şirin bir dillə nəql olunur. Bu sırada Budaq Budaqov və Qiyasəddin Qeybullayevin “Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti”eləcə də , “Qərbi Azərbaycan ədəbi-bədii, publisistik toplusu”nun, İ. Vəlizadə və B. Muradov tərəfindən yazılmış “Ermənistan azərbaycanlılarının soyqırımı” kitabının, Hidayətin “Burdan min atlı keçdi” kitabının, “Didərginlər” toplusunun, Salman Qazinin “İtirdiyim yerlər “adlı şeirlər kitabının, Eldar İsmayılın “Mən burda qəribəm, yurd orda qərib”, “Ulu Göycə”, “Allah amanatı”poemalarının, İsmixan Didərginin “Ayırdılar qucağından Göyçənin” kitablarının işıq üzü görməsi başımıza gələn faciələrmizlə bağlı qələmə alınan əsərlərdəndir. Bu əsərlər həm problemə bədii yanaşma cəhətdən , həm də xalqımızın başına gətirilən müsibətlərdən nəticə çıxarılması baxımından çox qiymətli və ibratamiz əsərlərdir. Qərbi Azərbaycan kökənli şairlərdən Eldar İsmayıl, Sərraf Siruyə, Məcnun Göyçəli, Aydın Uluxanlı, Mənsur Xəyal, Aşıq Alqayıt, Tahir Talıblı, Musa Urud, İsmixan Didərgin, Aqil İman və digərlərinin əsərlərində köç və işğal mövzusu, erməni işğalı, Azərbaycanlılarn öz torpaqlarından qovulması, Qərbi Azərbaycan mədəni-ədəbi mühitində yaratdığı fəlakətin miqyas və göstəriciləri, o cümlədən erməni xisləti, yurd həsrəti, yurda qayıdış və intiqam motivləri xüsusi yer tutur. Sovet dönəmində bədii, publisistik yazılarda bu proseslər üstüörtülü şəkildə ədəbiyyatımızda yazılsada xalqımızın başına gətirilən 1948-53-cü illərdə azərbaycanlıların (türklərin) Ermənistandan Kür- Araz ovalığına köçürülməsinin əsl səbəbləri tam açıqlanmamış, hadisələrin əsl mahiyyəti gizlin və üstüörtülü siyasi məqamlarla gizlədilmişdir.Lakin 1988-ci il hadisələrindən sonra köçürülmə proseslərinin əsl mahiyyəti tarixi faktlar və siyasi oyunların açığa çıxması ədəbiyyatımızda yeni bir mərhələnin açılmasına şərait yaratdı. Beləliklə istər folklor nümunələrimizdə, istərsədə yazılı ədəbiyyatımızda Dədə Ələsgərdən üzü bu yana köç və işğalın təçəssümü, vətən həsrəti, yurda bağlılıq, intiqam mövzusunda yazılmış maraqlı ədəbi nümunələr öz aktuallığını qorumaqla yanaşı, gənc nəslin vətənpərvər ruhda böyüməsində, yeni nəslə vətən sevgisinin aşılanmasında mühüm yer tutduğu kimi, tarixi torpaqlarımızın unudulmamasına xidmət edən böyük təsir gücünə malikdir. Bu gün Qərbi Azərbaycan poeziyasında köç və işğalın nəticələrini təsvir edən ədiblərimizin əsərlərini araşdırdıqda ermənilərin təkcə tarixi torpaqlarımızı işğal etməsini yox, milli kimliyimizi, maddi-mənəvi dəyərlərimizi, mədniyyətimizi, min illər boyu yaratdığımız şifahi və yazılı ədəbiyyatımızı da almaq, mənimsəmək istədikləri ortalığa çıxır.. Məhz bu səbəbdən zəngin ədəbi mühitə malik olan Qərbi Azərbaycan ədbiyyatı, istər İrəvan, Zəngəzur, istərsədə Göyçə ədəbi mühiti kimi ədəbiyyatımızda tədqiqə ehtiyacı olan sahələrdən biri kimi hər zaman aktuallığını qoruyuyur.Tarixi torpaqlarımızdan köçürülmə, deportasiya, qaçqınçılıq məkrli “ siyasi ideolojiya” kimi araşdırılması dövlətin prioritet vəzifəsi olduğu kimi, yurd həsrətilə qələmə alınmış, tarixi faktları özündə əks etdirən publisistika,
615 Şəfahət ƏLİYEV/Gerbi Azerbaycandan Çıxmış Şairlerin Yaradıcılığında Köç ve İşğal Motivleri poemalar, romanlar, eləcədə bayatılarda, ağılarda, qoşmalarda öz əksini tapmış bir ədəbiyyatın da geniş araşdırılıb xalqın ixtiyarına buraxmağın vaxtıdır. Beləliklə bir xalqın tarixində dəfələrlə yaşanmış köç və işğal prosesləri ədəbiyyatda da öz əksini tapması təbiidir. Ədəbiyyatımız bu tarixi ədalətsizliyi qələmə alarkən tarixi torpaqlarımıza həmişə ümidlə qayıdış motivini aktual saxlayıb.Aşıq Ələsgərdən tutmuş bu günki nəsl yaradıcılığına qədər, vətənə, torpağa qayıdış öz gücündə qalması o deməkdir ki, gələcək bu ədalətsizliyi qəbul etmək güçündə olmayacaq. Hanı mən gördüyüm qurğu, büsatlar, Dərdməndlər görsə tez bağrı çatlar. Mələşmir sürülər, kişnəşmir atlar, Niyə pərişandı halların, dağlar?! Aşıq Ələsgərin bu seirindən başlanan davamlı poeziya akademik Nizami Cəfərovun fikirləri ilə üst- üstə düşür.Onun dədə Ələsgər lirikasından bəhrələnən şair, publisist Eldar İsmayıl poeziyası haqqında dedikləri əslində Göyçə ədəbiyyatına verdiyi yüksək qiymətdir: “Orda sözə, saza münasibət deyə bir mentaritet var, o cəmiyyətin xarakterini ədəbiyyatsız təsəvvür etmək mümkün deyil, çünki bura Göyçə mahalıdır.Eldar İsmayılın yaxşı
şair olmamaq
imkanı yox
idi” (http://www.gunaz.tv/?id=2&vmode=1&sID=8360&lang=1 (22.08.2008)). Göyçə ədəbi mühirtində demək olar ki, bütün yaradıcılığı boyu köç probleminin, onun fəsadlarını həm bədii, həmdə publisistik və nəsr əsərlərində yazan Eldar İsmayıl çağdaş ədəbiyyatımızda şair kimi, həsas, duyğulu, kövrək, başımıza gələn bəlaları məqamında təsvir və ifadə etməyi bacaran şair kimi tanınır.Onun lirikasında el həsrəti, vətənə qayıdış çağrışları, türkçülük ideologiyası daha çılpaq çalarlarla öz əksini tapıb. Bir ömürlük yola çıxdım, Gəzdim göynəyə-göynəyə. Günü aya, ayı ilə, Düzdüm göynəyə-göynəyə Digər parçada didərgin şair Göyçəni “ölən yurd”adlandırması daha təsirlidir: Göz yaşlarım sini-sini, Həyatın tövhəsini. Ölən yurdun lövhəsini, Yazdım göynəyə-göynəyə. 1988-ci ildən öz doğma Göyçəsindən qaçqın düşən şairin bütün yaradıcılığı, vətənə, torpağa, ulu Göyçəyə həsr edilmiş lirika ilə bağlıdır. Bulud mənə bir aman ver, Baxım gölünə Göyçənin. Novruzgülü baş qaldırıb, Baxım gülünə Göyçənin Eldar İsmayıl köçkünlük taleyini, xalqımızın ağrısını o qədər poetik, o qədər sadə dildə vermişdir ki, onu duymamaq mümkün deyil.., Səs verin səsimə ay əsən yellər, Buludlu göylərin gözündə sellər. Hanı Ələsgərli, Alılı ellər, Mən burda qəribəm, yurd orda qərib... Taleyi mənim tək dolaşıq durna, Sən ey Kərəm durna, ay aşıq durna... Mən səndən yazığam ay yazıq durna... Mən burda qəribəm, yurd orda qərib.. Ümumiyyətlə Eldar İsmayılın şeirlərində köç və işğal motivləri daha fəlsəfi mənalara köklənib.Onun təkcə doğulduğu kəndinə, həyətinə həsr etdiyi “Yuxu” şeri bunları deməyə əsas verir. Bu gecə Kədimizə getmişdim. Yuxumun dumanıda Öz qapı itimizi 616 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Həyətimizdə gördüm. Gözlərində yaş Hürə-hürə üstümə gəldi, Birə min artdı dərdim. Yenə də həyətimizi, Qapı-bacamızı gözləyir! Bizə tərəf gələn Qadanı-balanı izləyir! Ay allah, Bir tikə kütün Qədrini bilən Bu itin sədaqətinə bax! Xalq şair, türk dünyasını fəxri Bəxtiyar Vahabzadə Eldar İsmayılın yaradıçılığına yüksək qiymət verərək onun “Allah amanatı” şerini oxuduqdan sonra demişdi: “Bu şeirin misralarındakı yanğı tüstümü təpəmdən çıxartdı. Bu adi şeir deyil, ata –baba yurdundan, isti ocağından qovulan zavallı didərginlərin torpaq həsrətinə nisgilli bir ağıdır, bu ağrı göyçəlilərin dərdini, nisgilini quru sözlərlə deyil, od-alova bürünmüş hisslə nə qədər gözəl ifadə etmişdir.Öz el obasını tərk etmiş didərginlərin dərdini o yerlərdə “qəbir-qəbir elim qalıb” ifadəsindən güclü və tutarlı demək mümkün deyil” (İsmayıl, http://analoq.az/edebiyyat/1162: 11) Bəlkə gəldim mən gəlincə, Çöllər allah amanatı Digər xalq şairimiz ömrünün sonuna kimi göyçəsizliklə barışa bilməyən, ulu torpağın didərgin övladlarını, zamanı, dövranı öz şeirində qınayan Hüseyn Arif Eldar İsmayılıda bu qınaqdan kənarda saxlaya bilmədi: Aldım sorağını əzizim Eldar, Sən o Ağbulağı niyə buraxdın ? Böyüklü-kiçikli, toylu büsatlı, O isti ocağı niyə buraxdın? Başqaydı növrağı əzəllər onun , Başına dönərdi gözəllər onun. Gözündən su içib Ələsgər onun, Sərin buz-bulağı niyə buraxdın? Yaxud; Aləm bilir, hər hörmətim sizədir, Dədə-baba məhəbbətim sizədir, Mən Arifəm, vəsiyyətim sizədir, Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədə Məlumat üçün qeyd edirəm ki, xalq şairi Hüseyn Arif Göyçə ədəbi mühitinə qəlbən, ruhən bağlı olan, bu torpağın saz tutub, söz deyən sənətkarlarını arayıb-axtarmaqda xüsusi xidməti, böyük əməyi olmuşdur. Göyçə mahalının yetirdiyi Azərbaycan poeziyasında eyni dəst-xətti davam etdirən şairlərimizdən olan Məcnun Göyçəlinin poeziyasıda köç və işğalın, itirilmiş yurd yerlərimizin poetik ifadəsi olduqca təsirli verilmişdir (Mədətoğlu 2014: 7). “Dərələyəz harayı” poemasındakı, Bir qoca danışır köz sinəsində Ayrılıq quşunu içinə alıb Qulağım torpağın ana səsində Gözlərim dağların izində qalıb Məcnun Göyçəlinin "Göyçənamə"sindəki sızıltılı şeirləri, köç taleyli şairin sonu necə olacağını yazır. Məcnun deyəndə ki: "Görən harda öləcəyəm! Nə Göyçə var, nə göyçəli", yaxud :
617 Şəfahət ƏLİYEV/Gerbi Azerbaycandan Çıxmış Şairlerin Yaradıcılığında Köç ve İşğal Motivleri "Mən Göyçədə ölmədim, Ölübdü Göyçə məndə!", Misralardakı yanğı didərgin şairin ifrat pessimizmlə razılaşmasına işarədir. Şairin belə bir mənəvi məğlubiyyətlə barışması təbii onun qəlbinin harayıdı. Amma , Məcnun dərdini, qüssəsini, Göyçə həsrətini həm də içindəki qəzəbə də çevirə bilən şairdir. Tənqidçi Əsəd Cahangir "Göyçənamə" kitabına gözəl bir müqəddimə yazıb: "M.Göyçəli bu kütləvi ağlaşma karnavalına qoşulmur". İrəvan qaldırsın ağ bayrağını, Qisas qiyamətə qalmayıb, qalmaz. Qeyrət qalasını, yurd torpağını Atəşlə almasaq, atəşkəs olmaz! Yaxud, Bir soraq varmı gör Turan elindən, Yollar qəm bağladı durna telindən! Gül bülbüldən küsüb, çəmən gülündən- Zirvədə təklənib qıy vuran qartal, Daşlara çırpılır ünü, hikkəsi, Hardasan, hardasan, ay ev yiyəsi. Məcnun Göyçəli şeirlərindəki Vətən dərdini, həsrətini, xalqıyla, millətiylə bağlı ağrılı düşüncələrini eynən poemalarında da davam etdirir. "Zülmətdə döyüşən pəncərə", "Göyçə dərdi", "Göyçə gözəli", "Zirvə yollarında atılan ömür" poemaları da elə Göyçə faciələrindən söz açır (Yusifli, http://www.gunaz.tv). Aşıq Ələsgər ocağının layiqli nümayəndələrindən olan İsmixan Didərginin yaradıcılığındakı köç və işğal motivləri də ədəbiyyatımızda xüsusi yer tutur. Vaxtsız həyata vida deyən öz təxəllüsünə “didərgin” yazan şairimizin yurd həsrətli şeirləri Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti üçün əvəzolunmaz sırada dayanır. Təkcə “Ayrılıq” şeirində yeddi yer adı, yeddi toponim işlədilib və sözsüz ki, hamısı da öz ana türkcəmizdədir (Cəfərov, https://www.youtube.com). Dədə yurdum, elim-günüm, bəri gəl, Gəl öpüşək, halallaşaq, ayrılaq. Səcdə qılıb, diz çökürəm önündə. Sinəmdəki ağrılara yaxşı bax. Gəl öpüşək, halallaşaq, ayrılaq. Bu nemətdən, bu torpaqdan harda var? Bu obadan, bu oymaqdan harda var? Bu təndirdən, bu ocaqdan harda var? Alagöllər, Şışpilləkən, Qonurdağ... Gəl öpüşək, halallaşaq, ayrılaq. “Ermənistan SSR-də Azərbaycan toponimlərinin dəyişdirilməsi barədə ilk fərman hələ 1935-ci ildə verilmiş, yaşayış məntəqələrinin, dağ, çay, bölgə adlarının dəyişdirilərək “erməniləşdirilməsi” siyasəti dövlət səviyyəsində ardıcıl surətdə həyata keçirilmişdir” (Məmmədli, 2012: 9).
Ağ yoxuşa, Sarınərə, Vida dedik neçə kərə. Yelli gədik, Çətin dərə. Mənim sizdə nəyim qaldı? Müqəddəsdir düzüm, çölüm, İsti yuvam, ağır elim. Göz bəbəyim, Göyçəgölüm, Mənim sizdə nəyim qaldı Şairin “Gəldim” qoşmasındakı yurd dərdininin ifadəsi ədbiyyatımızda yeni səhifə olmasada, insanı fərqli duyğularla aparır.. Əlvida demədim mən öz yurduma, Çölünü, düzünü gətirib gəldim. Ulu camalını basdım bağrıma, Qarını, buzunu gətirib gəldim.
618 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Hər daşa, divara sürtdüm əlimi, Qucdum çəmənimi, öpdüm çölümü. Yığıb gözlərimə Göyçə gölümü, Göyçənin gözünü götürüb gəldim. Ümumiyyətlə Qərbi Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığındakı qədim ellərimizin hər qarışının ifadəsi, tarixilik, türkçülüuk ideyaları, və onları yaddaşlara köçürmək bacarıqları, acılı-şirinli notlarla yazılan şeirləri bu gün və sabah böyüməkdə olan gənc nəsilin vətənpərvərlik hisslərinin formalaşmasında mühüm rol oynayacağı şübhəsizdir..
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|