Институты ежелгі дәуір әдебиетінің антологиясы бес томдық ислдмғд дейімгі әдеби жәдігерлер I том ежелгі д ә у ір ә д е б и е т ін ің а н т о л о г и я с ы

ЕЖЕЛГІ Д Ә У І Р Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ А Н Т О Л О Г И Я С Ы
‘X
■о
л
э
<\
ЙІ
J*
I'
•Г
3 -
Д ; \ ^ у
$
'ЯГ
*•
ч
я
>
п,
.э
•2,
"5
1 *
■ъ л Л
•ә
ф і :
л V1 - т
* \
ч
"V
•>
>
ЛР
л
4
-5
•а
*
у
і5 і»
•Г '*
3 -V
у - л ,
1 3
■« 
3
1
^
V
^
іг 
Ъ '
і
;
э
І
р
* У
V
-5
% $
о
•&
\?
І - •*
* 4
:> , у
л 
Va
^ 
ә
Ч >
«V
£ 3
‘4
•w л
^ ч
*>
*•
* *
V
Ъ
*
 
V. Ч
> ■* a
- t
у %
* «
Л
j : ?J 3
& 
2
^
к. э, £
V Л
I
A* i> 
^2
•T 
•
ГМ
« * ч
Л
»
V
А *
3
j»
«
"Л
*
ли
“V
*
• Л
1 -
••V
Л
- j :
л
3
> с
І
•>
І
4
3 -s
Л
 
V
3 
\
J . W 1
'Н '
A ^
г
:?
3 4
.ъ
.J i
^ 4'
У i-
ДЛ
У
Л
V
*
•>
*V
*
v l-
-3'
v 
5 
•*
v S c > ^
3
*5
'X
*
•л
"э
л
л
£
*
*5*
4
—
■5
V
о
■з
ү
Һ
И
ч
Л
•V
•*ч
. .
^
о “V-
Гц 
&
^ 'Ъ
•л г*
*® С1
*v 
^
о
V 
-Л
ч ‘ 
л
** 
І*
Ч а 4
*.*s
•л
Л*
1'
К
л*
•*>
Я
-о
* ’
•S
»*ч
*■%
А
X
о 
. .
1S 
"Л’ 
• & 5
1"» у л
л
•^J 
э
V-
->•
• Ә
•V
<* 
.» 
J - J -
л
Л-
I
"Ч*
•V
л
"<Д> 
v: ?
7 Т
514

И С Л А М Ғ А Д Е Й ІН Г І Ә Д Е Б И Ж Ә Д ІГ ЕР Л ЕР
ДДНД ХИКДР 
хикдясы
гасы рдагы армян ж азулы қыпшақ ж азба ескерт кіш і—«Д анаХ икар
хикаясы» Ш ыгыстыц ең көне ж әдігерін е ж ат ады . Үш гасы р га
ж уыц уақы т боііы Хикар абы з туралы хикая тілші ж әне әдебиет т ануш ы
галы м дар назарын аудары п келеді. С ебебі бұл туынды өзіндік ерекш елігі бар,
сирек кездесетін ш ыгыс ж әд ігер і болып т абылады, т аңырыбы мен мазмұны
ж агынан да тартымды, көне заманнан сы р иіерткен ңырлармен қызықт ырады.
«Дана Хикар хикаясы »» атты көркем-дидакт икальщ іиыгарманың отаны
- б.з.д. 2-мыңж ылдыңтың бас кезінде Тигр өзенінің орт а агы сы түсында,
цазіргі Иран аум агы нда құрьілган Ассирия патш алыгы. Хикаяның баст ы
сю ж ет т ік арцауы - имандылық. Үрпац алды ндагы пары з бен ңарыз, экесінің
балага сыншылыгы, от аниіылдық р ух пен ұлт ж анды лы қ ж ігер-ж алы н,
ұрпаң т әрбиесі м әселелері шыгарманың өн бойынан менмұндалап т ұрады.
Ахикардың өсиет -нақылдары ерт е дүние ойш ылдары Эзоп пен Д ем окрит
т әмсілдерімен үндесіп келсе, кейін галы м дар ш ы гарма шыққан коне Ассирия
ж ерінен баст алган иіы гы с даналы гы мен т ы гы з қабы сқанды гы н талай атап
өтті.
Д ана Хикардың аңыл-өсиет т ері - бұл әкесінің баласына айтцан ңысқаша
уагы здары . О ларда адамның мінез-ңүлың цалыптары мен цогамдъщ өмір сүру
дагдылары көрініс тапңан. Өсиетт ер көбінесе ақыл-кеңес, у а гы з т үрінде
келеді.
Армян ж азулы қыпшақ ескерткіилтерініц бірі - «Дана Хикар хикаясы»
Ш ыгыстыц ең көне ж әдігерін е ж ат ады . Бұл құнды м ұр а екі ж ары м мың
ж ылга ж уьщ ж олдан өтіп, біздің кезім ізге ауы зш а ж әне қолж азба т үрінде
жетті. Ж а зб а ескерткіш арамей, грек, араб, армян, славян, румын, қыпшаң
ж эне басца көптеген нұсқаларда сақталган. Бұл жацсылъщты т үсінбеген
рахм ет і ж оц ж иен туралы орам ды көркем формалармен ж азы лган хикая. Онда
ақыл-өсиет те, аңы з-әпсана да көп.
Ескерткіилтіц армян нұсқасының үш негізгі ж арияланымы бар. Солардың
іиіінде агылшын галымы Ф .Конибер ж арияланымыныц маңызы зор. 1898
жылы Л ондонда « The sto ry o f Аһікаг» деген атпен ж аръщ корген хикая мәт іні
көптеген тың зерт т еулер ж азуга негіз болды.
Армянш адан қыпш ақ тіліне аудары лган ш ыгарманыц ңолж азба нүсцасы
Австрияда, 
м хит арист ердің 
В енадагы
кіт апханасы пда 
сацталган.
Ш ыгарманы 1964 ж ылы ф ранцуз галы м ы Ж ан Д ени м ен поляк галымы
Э дуард Триарский ф ранцуз т ілінде ж ариялайды. Армян галы м ы А.Ташян
Вена кіт апханасы ндагы армян цолж азбаларыныц кат алогін т үзген ең бегін де
бүл ж азба ескерт кіш т ің атын «Хикардыц тарихы мен өсиет і (армян
тілінен қысқарт ылып аудары лган )» деп көрсет еді. Сол себепт і Ж Д е н и мен
515
f Һ Г Т Ч Һ

ЕЖЕЛГІ Д Ә У І Р Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ А Н Т О Л О Г И Я С Ы
Э.Триарский осы ат ау н егізін де «Д ана Х икар т арихы ны ң» армян-ңыпшаң
нұсқасы » деген атпен «Ш ы гы ст ану» ж и нагы н да ескерт кіш мәт інін
баст ы радьі. С одан б ер і ж арт ы гасы рд ан аст ам уацы т бойы ат алган
ескерт кіш бойы нш а осы галы м дар т үж ы ры м дам асы н егізге алынып,
т үрікт ануш ылы ц ең бект ерде «Д ана Хикарды ц хикаясы » - «И ст ория м уд р о го
Хикара», «С казание о прем удром А кире (Хикаре)», «И ст ория и поучения
П рем удрого Х икара» деп ат алып келеді.
Хикаяның оқига ж елісі сол дәуір д егі Синаххериб ж эне Асарходдан
патш алардыц данышпан кеңесшісі, ацылмен Хикар немесе Ахикар шешеннің
асы рап алган баласы Н ат анга айтцан осиеттері, Натанның экесіне ж асаган
опасы зды гы , ж азы қсы з ж азаланып, ж апа шеккен Хикар дананьің цысылтаяц
сэт т е ел патш асы С енекэрім ханга комекке келіп, өзінің ақылды создерімен
көрш і хандьщпен келіссөз нэт иж есінде шапқыншыльщтың алдын алуы, екі
мемлекет ті т ат уласт ырган дипломатиялық ш еберлігі туралы аңы здарга
цүрылган.
Д ан а Хикардың ацыл-өсиет т ері - бүл экесінің баласына айтқан қысқаш а
уагы зд арьін да адамның мінез-ңүлық цалыптары мен ңогамды қ өмір сүру
дагды лары көрініс т ащ ан. Өсиеттер кобінесе ацыл-кеңес, у а гы з т үрінде
келеді. Ақыл айт уга бір сы лтау т уа ңалса Хикар эке баласын: «Үлым» деп
үйрет е баст айды да, баласы тек сол сөзд ерді тыңдайды. Баяндаудың бүл т үрі
кейін философиялъщ т ракт ат т арга дейін пайдалангандылыгы белгілі.
Отандъщ филология гы лы м ы нда бүл қүнды ж эд ігер д і белгілі тілші-галым
Сейсенбай Қ үдасов алгаш рет қазақ тіліне аударып, өзінің 1990 ж ылы ж ары қ
көрген «Армян ж азулы ңыпшац ескерткіш і «Дана Хикар сөзінің тілі» атты
м онограф иясы нда ж ариялады. Ант ологияда С .Қ үдасов аударган мэт ін сол
ңат ы нда, еш о згеріссіз беріліп отыр.

И С Л А М Ғ А Д Е Й ІН Г І Ә Д Е Б И Ж Ә Д ІГЕР ЛЕР
ДУДАРМДСЫ
Д
ана Х икарды ң сөзі, ес-акы лы . А дам зат баласы үй ренсін деп айтқаны . 
үгіт-өсиеті. Ата баласы н а өси ет берсін де естеріне алсы н.
Ескі төре мен хандар зам ан ы н да Н инуе каласы мен А сси рияны ң С ен екэрім
атты ханы бар еді. М ен д ан а Х икар 60 ж асқа келдім, қатын алды м , ұл-қы зы м
болмады.
Тәңірім алды н а барды м , көп түрлі қүрбан бердім. Қ айтадан алды лары н а 
басы м ды иіп ж үгініп, айтты м : «Ей, менің иелерім мен тәң ірлерім (пірлерім ), 
б ірінш ісінің аты П ілш ім еді, екін ш ісін ің аты Ш ілім еді, ү ш ін ш ісін ің аты Ш еһміл 
еді, бүйы ры ңы з д а маған ер б ала беріңіз. Бұл Х икар тірідей өлм есін. А дам бала- 
лары не айтар?» А қы лды , д ан а Х икар өлді де, оны көм етін, м алы н а ие болаты н 
бала болм ады - дер ме? ¥ л ы м болы п, күніне 10 алты н ж ұм саса да м енің ма- 
лы м ды түгесе алм ас еді. Ұ лы м болғай еді, екі қолы м ен үстім е то п ы р ак салғай 
еді, тек маған белгі болар бір бала болғай еді Сол сәтте маған тәң ірлерім н ен
әуез ж етті, олар айтты : «Х икар, саған балалы болуды /тэң р і/ бүйы рған. Сен 
қары н дасы ң ны ң үлы н ал, өзіңе бала қы лы п бағы п, оны сенен соң орны ңды ба- 
саты ндай етіп өсіргейсің». М ен тәң ірлерім н ен естідім де, кары н д асы м н ы ң б ала­
сын асы рап алды м .
* * *
О ны түрлі-түрлі қам қаларм ен ки індірдім , хан ұлы н д ай м о й н ы н а алты н 
сы ң ғы р крест салды м , оған сүтті, қайм ақты , ш и б алды іш кіздім де ж егіздім . Ж еті 
ж аска келгенш е оны кара кұс пен көгерш інің м ам ы ғы м ен ж асал ған ж асты қтар
үстін е үй ы қтатуш ы едім. М үнан соң оған ж азуды , ақ ы л-есті, д ү н и ен ің білім ін, 
кім дер ж ақсы л ы қ қа қарсы б олса оларға ж ауап пен сөзді үйретуді бастады . 
Ертелі-кеш үйретуден ты й ы лм ад ы м ; оны ес-ақ ы л ға нан мен судан той ған дай
тойды рды м . М үнан соң хан мені қасы н а ш ақы рды д а бы лай деді: « Д ан а Х и ­
кар, көріп оты рм ы н сені, қартай ы п сы ң . С енен кейін тап қы рл ы ғы м ен , ақы л- 
кеңесім ен м енің х ан д ы ғы м н ы ң каж етін кім тү гел д есер ? М ен бүл істі ойлап 
аса кайғы рам ы н ». М ен айтты м : «Х аны м , сен кайғы рм а. М енің ұлы м бар ж эн е 
ол менен арты қ ақы лды , тап қы р, дан а». Х ан айтты : «К елтір ал ды м а, көрейін». 
Келтірдім де хан н ы ң ал д ы н а тұрғы зды м . Х ан көрді де, сүй ініп айтты : «Бүл 
балан ы ң өмірі алғы сты болғай, Х и кар көзін ің тір ісін д е ұлы н ал д ы м а әкеп 
көрсетті, өзі ты н ы ш ты қта болғай!» О нан кейін х ан ы м а /басы м д ы и іп / ж үгін дім
де, балам ды алы п сарай ы м а барды м . Н атан атты ү лы м а ү й реткенд е бы лай деп 
айтар едім.

жүктеу/скачать 24,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: