Иондаушы сәулелердің адам организимине әсері 1 Иондаушы сәулелердің биологиялық әсері
жүктеу/скачать 55,37 Kb.
|
Лекция 4
| ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ АДАМ ОРГАНИЗИМИНЕ ӘСЕРІ 3.1 Иондаушы сәулелердің биологиялық әсері Радиоактивті заттардан шығатын энергия қоршаған ортамен жұтылады. Адам денесине түскен иондаушы сәулелердің әсерінен теріде әр түрлі күрделі физикалық, химиялық және биологиялық өзгерістер туындап, әр түрлі иондаушы сәулелерден жұтылған энергия заттың атомдары мен молекулаларын иондайды. Иондаушы сәулелер әсерінен тері иондауға ұшырайды. Иондану сәулелендудің биологиялық әсердің негізгі сілтемесі. Адамның терісінің 2/3 алатын су иондаушы сәлелердің әсерінен сутегі Н пен гидрооксильді ОН тобына бөлшектенеді. Бұл бөлшектер дереу немесе аралық өзгеріс арқылы химиялық белсенділігі жоғары гидро тотығы НО2 мен сутегі пероксид Н2О2 қалыптасады. Бұл қосылыстар адам терісірің органикалық заттар молекулаларымен тотығып, жоя бастайды. Иондаушы сәулелердің әсерінен биохимиялық процесстер мен зат айналым өзгеріске ұшырайды. Организмдегі өзгерістер жұтылған сәуле мөлшері мен адам организимине байланысты өзгерістер қайтымды және қайтымсыз болуы мүмкін. Аз мөлшерде сәулеленген тері функционалды қызметі қалпына келеді. Узақ уаықт көп мөлшерде сәулеленген тері қайтымсыз процессті туындатып, белгілі бір мүшені немесе толық организмге зардап әкеледі. Организмдегі биологиялық өзгерістер сыртқы немесе ішкі сәулелерден туындайды. Сыртқы сәулелену организмнің сыртқы көздерден туындайды. Ішкі сәлелену боса адам организіміне радиоактивті заттар арқылы ауа, тағам немесе су арқылы болады. Организмдегі биологиялық өзгерістер жұтылған сәуле мөлшері мен адам организимине байланысты, сәулелену уақыты мен радиация түріне байланысты болады. Дененің биологиялық өзгерістер сәулеленудің жиынтыңының дозасына байланысты: - 0 - 0,25 Гр – ешқандай айқын бұзылушықтар жоқ; - 0,25 - 0,50 Гр – қанда өзгерістің болу мүмкіндігі; - 0,50 - 1,00 Гр – қанның өзгеруі, еңбекке жарамдылық жағдайының өзгеруі; - 1,00 - 2,00 Гр – қалыпты жағдайдың өзгеруі, еңбекке жарамдсыздық; - 2,00 - 4,00 Гр – потеря трудоспособности, возможен смертельный исход; - 4,00 - 5,00 Гр – 50% жалпы зардап шеккендердің қайтыс болуы; - 6,00 рад және одан жоғары – 100% жалпы зардап шеккендердің қайтыс болуы. Сәулелену кезінде өлім дозасынан 100-1000 есе асса адам сәулелену кезінде қайтыс болады. Сәулелену дозасы адам органның бөліктерін зақымдап, өлімге әкелу мүмкін. Қауіпті сәулелену дозасы адамның әр бөліктеріне мынандай: - бас – 20,00 Гр; - іштің төменгі жағы – 30,00 Гр; - іштің жоғарғы жағы – 50,00 Гр; - өкпе – 100,00 Гр; - аяқ-қол – 200,00 Гр. Егжей-тегжейлі зерттеулер барысында радиацианың тірі организмге әрекетін анықтау барысында: Радиация әрекеті адамға айтарлықтай байқалмайды; Жоғарғы әсерлі сәулеленуден жұтылған энергия, терең биологиялық өзгерістерге әкеп соғады; Инкубациялық немесе жасырын радиация әсерінің периоды; Аз мөлшердегі радиация жиналып немесе жалпы болады; Сәулеленудің белгілі бір организмге ғана емес ұрпақтарына да әсері; Тірі организмнің бөліктерінің сәулелену ерекшеліктері. Радиация сәулелі ауруға шалдықтырып, иммундық жүйені зақыдайды, соның әсерінен гендік өзгерістерге ұшырайды. Сәулелік ауру – радиацияның сыртқы немесе радионуклидттердің организмге түсуінің әсерінен зақымдануы. Сәулелік аурудың үш ауырлық дәрежесі бар: жеңіл, орташа және ауыр. Сәулелік аурудың белгілері 1 Гр(100 рад) сәулелену дозасынан жоғары белгілі болады. Ауыр формасы 100 Гр байқалады. Егер радиациялық зақым созылмалы болса (мысалы 1 жыл) сәулелену зақымы аз уақытты сәулеленуден төмен болуы мүмкін. Радиация әсерінен болған генетикалық өзгеріс екі түрлу болады: Хромосомаын озгеруі, яғни хромосома саны мен структурасының өзгерісі; Гендердің мутацияға ұшырауы, яғни генетикалық кодтың өзгеруі. Екі згерісте тұқымқуалаушылық ауруларға шалдықтырады немесе мүлдем байқалмайды. Радиоактивті элементтердің әсері адам организіміне активті элементтер мен олардың денеден шығарылу уақытына байланысты. Радиоактивті элементтердің қаупі адам организіміне активті элементтер мен олардың денеден шығарылу уақытына байланысты. Егер адам организіміне түсен радионуклид адамға қажетті элементтермен бір типті болса (натрий, калий, хлор) организмде көп сақталмай, бірге шығып кетеді. Инертті радиоактивті газдар (аргон, ксенон, криптон т.б.) өкпе арқылы түссе, адам терісінің элементтеріне жатпағандықтан организмнен тез бөлініп шығады. Радиоактивті заттардың кейбіреуі организмге бірдей тарауы мүмкін немесе белгеле бір бөлікке жиналады. Мысалы, сүйекте α-сәулесі – радий, уран, плутоний; β – сәулесі – стронций и иттрий; γ- излучения – цирконий орнығады. Бұл элементтер сүйекпен химиялық байланысы жоғары, және организмнен шығару қиын. Ұзақ уақыт организмде ретімен полоний, уран орнығып, жұқа теріде сұйық қосылыстар түзеді. Организмнен радионуклидттердің бөлініп шығуы радионуклидттардың жартылай ыдырау периодына Т1/2- уақыт байланысты. Себебі осы уақытта радионуклид ядросының жартысы ыдырайды. Егер биологиялық жартылай ыдырау периодын Тбиол деп белгілесек, онда баламалы жартылай ыдырау периоды мына формуламен анықталады (3.1): Тэф = (3.1) Тэф ерекше боуы мүмкін Т1/2 және Тбиол, ден бірақ Т1/2 >> Тбиол, болса онда Тэф = Тбиол, және егер Т1/2 << Тбиол, то Тэф = Т1/2 . жүктеу/скачать 55,37 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|