Issn 2306-7365 Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

76 
 
  АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 
 
 (dξ / dх) = {- 2(ξ
 -2
 + ξ 
-1
) / (2 + ξ )
2
}ξ ( d lnω
е
/ dх - d lnω
і
/ dх) 
немесе
 
(dξ / dх) ~ - (d lnω
е
/ dх - d lnω
і
/ dх)       (4) 
(4)  өрнек  термодинамикалық күш    немесе координатаның  өзгеріс  әсерін  ξ  – 
қатынас шамасына сапалы түрде қарауға алып келеді. 
Екі  деформациялық  орналасу  ақауы  (ОА  "ендіру"  түрі),  орналасу 
ақауының  "шығару"  түріне  қарағанда,  тығыздығы  мен  тұрақтылығы  төмен 
болады.  Осы  екі  типті  ОА-ын  келесі  принцип  бойынша  салыстыралық: 
"шығару" типті ОА – ы Ж.Ц.К. тордың матрицалық фазасындағы, дефектісіз 
гексагональды  тығыз  орналасқан  тордан  тұратын  "фазатүбегі";  ал  "ендіру" 
типті  ОА  –  орналасу  ақауы  бар,  гексагональды  тығыз  орналасқан  тордан 
тұратын  "фазааралы"  ретінде  көрсетуге  болады.  Мүмкін  болатын 
симметриялы өзгерістің санын төмендету келесі түрде болады: Ж.Ц.К. → Г.Т. 
→ Г.Т.О. орналасу ақауы бар, яғни басқа сөзбен айтқанда  Ж.Ц.К. → ОА бар 
фаза  →  спецификалық  ОА  бар  фаза,  бұл  өз  кезегінде,  Ж.Ц.К.  →  "шығару" 
типті  ОА  →  "ендіру"  типті  ОА-ының  жүйелілігін  сипаттайды.  Жоғарыда 
айтылғандарды  еске  ала  отырып,  қайсыбір  термодинамикалық  фактордың 
өзгерісі "ендіру" түрдегі ОА-ның сипатына интенсивті түрде әсер етеді. 
ξ  -  қатынас  шамасына  термодинамикалық  фактордың  әсерін  келесі  үш 
объект ретінде (таза элемент, фазалар және қорытпалар) қарастыру орынды. 
Таза  элемент  жағдайында,  барлық  х  –  айнымалылары  мономорфты 
өзгеріс  интервалында,  ξ  –  қатынас  шамасының  өзгерісін  (4)  өрнекті 
пайдаланып сапалы түрде қарастыруға болады. Себебі  Х = Т ( температура): 
(dξ / dт) ~ - (d lnω
е
/ dт - d lnω
і
/ dт) < 0 
Бұдан,  температура  өскен  сайын  дислокацияның  ыдырау  ені  үлкейе  түседі. 
Ал Х = Р ( Р – қысым ) жағдайында: 
(dξ / dр) ~ - (d lnω
е
/ dр - d lnω
і
/ dр) > 0 
Сонымен  қысымды  өсіру  дислокацияның  ыдырау  енін  кемітеді  деп 
түсінуге  болады  [4].  Сонымен  қатар,  мономорфты  элемент  жағдайында    ξ  - 
қатынас шамасы температураны өсіргенде төмендейді, ал қысымды өсіргенде 
өсіп отырады. 
Таза  элемент  жағдайында,  х  –  айнымалысының  өзгеріс  алабында, 
полиморфты  өзгеріске  ұшыраған,  ξ  –  қатынас  шамасының  өзгерісін 
қарастыру  өте  мәселелі  болып  келеді.  Бірақ  қайсыбір  дербес  жағдайда  ξ  – 
қатынас шамасының өзгеріс тенденциясын көрсетуге мүмкін болады, мысалы 
ОА  құрылымдық  фазасы  бар  бір  полиморфты  модификациясының  сәйкес 
келетін  құрылымы.  Ф
1
↔Ф
2
  полиморфты  өзгеріс  сәйкес  келетін  х
0
  –  х 
айнымалының мәні болатын, (фазалардың тұрақты болу алабы: Ф
1
 - дегі х < 
х
0
 болғанда, Ф
2
 – дегі х > х
0
болғандағы), екі нұсқа болуы мүмкін: 
1)
 
Ф
1
≡ Ф
м
 ,  Ф
2
 ≡ Ф
д
 
2)
 
Ф
1
 ≡ Ф
д
 , Ф
2
 ≡ Ф
м
 
Бірінші нұсқада х → х
0
 болғанда (х <  х
0
 )  ОАЭнергиясы төмендейді, ал 

77 
 
    
 
              АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 
 
│dγ
е
  /dх  │>│dγ
і
  /dх  │  болады,  онда  ξ  -  қатынас  шамасы  да  кішірейеді, 
яғни бұл жағдайда  х- мәні  өскенде  ( х
0
– мәнінің жанындағы ) ξ - қатынас 
шамасы  төмендейді,  ал  х  (х
0
–  мәнінің  жанындағы  )  мәні  төмендегенде  өсіп 
отырады. 
Екінші  нұсқада  х  –  мәні өскенде  (х
0
–  мәнінің  жанындағы  )  ξ  – қатынас 
мәні өседі, ал х –кемігенде төмендейді. 
Жоғарыда келтірілген нұсқаларды суреттеу ретінде кобальт үшін (Г.Т. ↔ 
Ж.Ц.К.    өтуі  ~  435
0
С  –де)    ξ  -  қатынас  шамасына  температураның  әсерін 
(полиморфты  ауысу  температурасының  аймағында)  анықтауды  келтіруге 
болады.  Біз  зерттеген  кобальт  жағдайында,  Ж.Ц.К.  құрылымы  жоғары 
температуралық,  ал  Г.Т.  (гексагональды  тығыз  орналасқан)  құрылым  төмен 
температуралық  модификация  болып  келеді.  Демек,  температураны 
көтергенде  (Г.Т.  →  Ж.Ц.К.  ауысу  температурасының  жанына  дейін) 
ОАЭнергиясы  мен  ξ  –  қатынас  мәні  өсіп  отырады  [5].  Қысым  мәні  өскен 
сайын, 
кобальттағы 
Г.Т. 
→ 
Ж.Ц.К. 
модификациялық 
ауысу 
температурасының мәні өсіп отырады, яғни қысымның өсуі кобальттағы Г.Т. 
модификацияның тұрақты алабын кеңейтеді. Бұл нәтижеден  қысымның өсуі 
кобальттағы  Ж.Ц.К.  құрылымының  ξ  -  қатынас  шама  мен  ОА  энергия 
мәндерін төмендетеді деген қортындыға келеміз. 
2  –  ші  текті  фазалық  ауысудың  болуы  да,  ξ  -  қатынас  шамасына  әсерін 
тигізуі  мүмкін.  Мысалы  ретінде,  ферромагнитті  материалдарда  матрицалық 
фазаның  ОАЭ  кюри  температурасына  жеткенде  төмендейді  де,  сол  кюри 
температурасына жақындаған сайын ОА – фазасының  ақау энергиясы өседі, 
ξ – қатынас мәні де осылай өзгереді. 
Қатты  ерітінді  немесе  айнымалы  құрам  фазасы  жағдайында  айнымалы 
шама  ретінде  концентрация  да  болуы  мүмкін  (х  ≡  с).  Бұл  екі  полиморфты 
модификация  болған  жағдайда  концентрация  өзгерісінің  ξ  -  қатынас 
шамасына  әсерін  қарастыру  керек.  Енді  қатты  ертінді  алабы  бар  күй 
диаграммасында ОА бар фазалы құрылыммен сәйкес келетін құрылым алабы 
шекараласады  деген  пікір  айта  аламыз.  Бұл  жағдайда  концентрацияның 
өзгерісі,  біз  қарастырған  қорытпа  құрамының  шекарадағы  құрамға 
жақындауы ОАЭнергия мәнін және ξ - қатынас шамасын да төмендетеді. 
Бір  қызығы  вакнция  мен  түйін  аралық  атомдар  концентрациясының 
теңсалмақты  болмауы.  Теңсалмақты  емес  вакансия  мен  түйін  аралық 
атомдардың ретсіз орналасу жағдайында ОА-ның сипаттамалары (энергиясы 
мен  ені)  "теңсалмақты"  мәндеріне  салыстырғанда  өзгеріп  отырады,  себебі, 
артылған  атомдар  мен  вакансиялардың  көлемде  статистикалық  таралуы, 
дислокацияның  жан-жақты  созу  мен  сығуға    ұқсас  әсер  береді.  Жалпы 
байыптан шығатыны, теңсалмақты емес түйін аралық атом мен вакансияның 
болуы  ξ - қатынас шамасын өзгертуге алып келеді деген пікірге келеміз. 
Қорыта келе айтылатыны, жалпы жағдайда фазалар мен қатты ертінділердің ξ 
- қатынас шамаларына сыртқы ықпалдың әсері, үлкен пікір негізінде  

78 
 
  АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 
 
пікірталасты-мәселесі  болып  келеді,  себебі  екі  түрдегі  орналасу  ақауының 
пайда  болуы  құрылымның  локальды  өзгерісінің  әрбір  түрінің  ерекшелігін 
айқындайды. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Вишняков  Я.Д.,  Файнштейн  Г.С.  Обшие  закономерности  в  строении 
диаграмм состояния металлических систем. //Кристаллография. - 1971. –Т.16. – №3. –
С. 538-543. 
2.
 
Ives L.K., Ruff A.W. The lattice stability of metals. //J.Appl.Phis., 1966, v.37. –№4. 
–P. 1831-1837. 
3.
 
Ruff A.W. Energy bands stability in ferromagnetic nickel.  // Met. Trans., 1970, v. 
1, p. 2365-2413. 
4.
 
Хирт Дж., Лоте И. Теория дислокаций. – М.: Атомиздат, 1972. –599 с. 
5.
 
Вотинов С.Н. и др. К вопросу о роли ЭДУ в изменении структуры и свойств 
металлов  и  сплавов  в  результате  радиационного  и  термического  воздействия 
//Вопросы атомной науки и техники, 2002. –Серия 81. –№3. – С. 23-30. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  данной  статье  рассматриваются  дислокация  типа  "внедрения"  и  "вычитания"  и 
величина отношения их энергии деффектов упаковки. 
(Турманбеков  Т.А.,  Избасарова  А.,  Баубекова  М.  Соотношения  величины  энергий 
дефектов упаковки дислокации типа "внедрение" и "вычитания") 
 
SUMMARY 
In  this  article  it  is  considered  of  "indoctrination"  and    "subtraction"  type  dislocation  and 
quantity respect to stacking fault energy. 
(Turmanbekov T.A., Izbasarova A., Baubekova M. Correlation of Energy Defection Packing of 
Dislocation of the Models “Indoctrination" and "Subtraction") 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

79 
 
    
 
              АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 
 
ӘОЖ 005.13: 614 
 
М.А.СҰЛТАНОВ  
физика-математика ғылымдарының кандидаты,   
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің доценті 
 
Ф.Т.БАЙМЕТОВ  
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты 
 
ЭПИДЕМИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫ БАСҚАРУДА РЕСУРСТАРДЫ 
ҮЛЕСТІРУ СТРАТЕГИЯСЫН БАҒАЛАУ, АҚПАРАТТЫҚ  
ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ 
 
Жұмыста  туберкулез  ауруларын  белсенді  анықтау  мен  емдеу  процесі 
арасында  ресрустарды  үлестіруді  жоспарлау  мәселесі  қарастырылған. 
Популяция  ішінде  туберкулез  ауруының  таралуы  моделі  қарастырылған. 
Қарастырылған  модельдің  басқа  модельдерден  негізгі  айырмашылығы  – 
басқару  әсерлеріне  тәуелді  параметрлерді  ажыратып  алу.  Ресурстарды 
үлестіру  стратегиясын  бағалау  үшін  имитациялық  модельдеу  негізінде 
ақпараттық жүйе құрылған. Популяциядағы туберкулез ауруының таралуы 
моделіндегі  кіріс  параметрлерінің  материалдық  ресурстар  шығындары  мен 
басқару  обьектісінің  жағдайына  тәуелділігін  анықтау  үшін  құрылатын 
имитациялық модельге басқару әсерлері эффекторлары енгізілген.  
Эпидемиялық  жағдайды  басқарудың  түрлі  стратегияларының  оның 
көрсеткіштеріне  әсерін  зерттеу  бойынша  имитациялық  тәжірибелер 
жүргізілген. 
 
Кілт  сөздер:  эпидемиялық  жағдай,  процесс,  имитациялық  модель, 
ақпараттық жүйе,  басқару шешімдері, популяция, индивид, диаграмма, тест.  
 
Туберкулезге  қарсы  мекемелердің  басшылығы  алдында  эпидемияға 
қарсы  іс-шараларды  жоспарлауда  туберкулезбен  ауырғандарды  белсенді 
анықтау мен ауруларды емдеу арасындағы процесте ресурстарды үлестіру 
маңызды мәселелердің бірі болып табылады [1, 2].   
Жұмыста  туберкулез  ауруы  (ТА)  бойынша  эпидемиялық  жағдайды 
басқаруда  осы  үлестіру  стратегияларын  бағалауды  амалға  асыратын 
автоматтандырылған  ақпараттық  жүйе  имитациялық  модельдеу  негізінде 
құрылған. Ақпараттық жүйе «кіріс-шығыс» түріндегі  жүйе  болып, оның  
құрылымы төмендегі суретте келтірілген (сурет 1.) 
 
 
 
 

80 
 
  АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1. Туберкулез бойынша эпидемиялық жағдайды басқару жүйесінің имитациялық  
моделінің құрылымы  
 
Эпидемиялық  ауру  бар  аймақтағы  популяция  басқарылатын  ішкі  жүйе 
деп,  ал  эпидемияға  қарсы  қызмет  -  кері  байланысты  басқару  жүйесіндегі 
басқарушы жүйе деп қарастырылады. Басқару объектісіне әсер етуші кіріске 
ауруды  анықтауға  кететін  (R
в
)  шығындар  мен  емдеуге  кететін  (R
л
) 
шығындарды  айтамыз,  ал  бақыланатын  шығыс  параметрлері  -  (З) 
ауырғандық,  (Б)  аурушылдық  және  туберкулезден  қайтыс  болу  (С)  болады. 
Жүйеге  қобалжу  беруші  әсерге  (Θ)  миграциялық  процестерді  жатқызамыз. 
Модель құрылымы үш негізгі элементті өз ішіне алады: 
 
Μ –  популяциядағы ТА таралуы моделі; 
 
М
в
 – ауруларды белсенді анықтау процесіндегі эффектор моделі; 
 
М
л
 – емдеу процесінің эффектор моделі. 
ТА  популяциядағы  таралуының  детерминирленген  моделі  жағдайлар 
айнымалыларында  1-ші  ретті  қарапайым  сызықтық  емес  дифференциалдық 
теңдеулер жүйесімен сипатталады [3]: 
 
;
S
ST
П
dt
dS
a
 
;
)
(
f
a
f
I
ST
p
dt
dI
 
;
)
(
)
1
(
s
a
s
I
ST
p
dt
dI
 
  
;
)
(
a
t
p
a
n
at
s
f
a
T
fT
eT
cI
I
b
dt
dT
  
(1) 
;
)
(
)
1
(
)
1
(
)
1
(
)
1
(
a
t
p
a
a
n
at
s
f
a
T
T
T
f
T
e
I
c
I
b
dt
dT
 

81 
 
    
 
              АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 
 
;
)
(
)
)(
(
at
t
a
a
a
p
at
T
T
T
dt
dT
 
;
)
(
)
(
)
(
n
a
a
at
n
T
T
T
T
dt
dT
 
 
Шығыс  бақылау  параметрлерін  (1)  жүйенің  айнымалылары  мен 
коэффициенттері арқылы өрнектеу мүмкін. 
Шын ауырғандық ауру жұқтырғандар топтарындағы индивидтердің ауру 
процестерінің  жиынтығы,  сонымен  қатар  белсенді  болмаған  ТА  ауырған 
адамдардағы рецидивтер болады.   Сонымен,  ауырғандық –  мына топтардың 
қосындысы болады-  I
f
 – T
a+
,  I
f
 – T
a-
,  I
s
 – T
a+
,  I
s
 – T
a-
,    T
n
 – T
a+
,   T
n
 – T
a- 
 
n
s
f
T
I
I
З
. 
    
   (2) 
Ауырғандық белсенді ТА топтары санының қосындысымен анықталады: 
at
a
a
T
T
T
Б
. 
    (3) 
Қайтыс  болу  белсенді  ТА  топтарындағы  қайтыс  болу  ағындарымен 
анықталады: 
t
at
a
a
T
T
T
С
)
(
 . 
     (4) 
(1),  (2),  (3),  (4)  теңдеулер  M    популяциясында  ТА  таралуы  моделінің  
алгебралық-дифференциалдық теңдеулер жүйесі болады.  
Бұл жүйенің параметрлеріне төмендегідей табиғи шектеу қойылады: 
n
i
j
j
i
j
i
P
p
p
1
;
1
, 
     (5) 
мұнда P
j 
 – j-ші компартмент шығыс ағыны коэффициенттерінің жиыны. 
Осы  модельде  пайдаланылған  маңызды  жақ  мынада:  популяциядағы 
индивидтердің глобаль араласуы. Ал бұл модельдің бар модельдерден негізгі 
айырмашылығы  –  басқару  әсерлеріне  тәуелді  параметрлерді  ажыратып  алу.  
Ол үшін мынадай жағдайлар қарастырылған: 
 
ТА  ауырғандарды  анықтау  жағдайы  процесі  параллель  жүретін 
белсенді  (уақыттың  бірлік  интервалы  аралығында  белсенді  анықтау 
ықтималдығы, υ
a
) және пассив  анықтау (жағдайды анықтау ықмиталдығы, υ
p
) 
процесі ретінде қарастырылады; 
 
ТА  анықталған  топтардан  индивидтердің  белсенді  болмаған  ТА 
топтарына  өту  процессі  емделу  процестері  (χ  ықтималдық)  мен  өз  бетінше 
айығып кетудің (ε ықтималдық) жиынтығы ретінде қарастырылады. 
Популяциядағы  ТА  таралуы  моделіндегі  кіріс  параметрлерінің 
материалдық  ресурстар  шығындары  мен  басқару  объектісінің  жағдайына 
тәуелділігін анықтау үшін құрылатын имитациялық моделге басқару әсерлері 
эффекторлары енгізілген.  
Емдеу  процесінің  эффекторы  моделінде  шығыс  параметрі  r
л
  = 
R
л
/(S+I
f
+I
s
+T
a+
+T
a-
+T
n
) = R
л
/(Ν-Τ
ατ
)  – бір ауруды емдеуге  жұмсалатын  

82 
 
  АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 
 
шектелген   материалдық     ресурс    көлемі,    шығыс   параметрі    χ –  емдеу  
процесінің тиімділігі, ол үшін уақыт бірлігі интервалында емдеуден аурудың  
жазылып  кету  ықтималдығы  пайдаланылған  Тәуелді  айнымалы  үлестіру 
шамасымен  байланысқан  болғандықтан    (жеке  ауру  жазылып  кетуі  немесе 
жазылмауы мүмкін), шығыс және кіріс параметрлері логистикалық регрессия 
түріндегі статистикалық байланысқа ие деп есептелінеді: 
л
r
e
C
1
 , 
              (6) 
мұнда С
л
max 
— емделудің ең жоғарғы тиімділігі. 
Ауруларды  анықтау  процесі  үшін  мұндай  жандасуды  қолдануға 
болмайды, себебі бұл процестің тиімділігі параметрі υ
а 
 күзетілмейді. Ауруды 
белсенді  анықтауда  пайдаланылатын  тест  нәтижелерін  өзара  қиылыспайтын 
Венн диаграммасы түріндегі жүйе түрінде бейнелеу мүмкін (сурет 2.).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 2. ТА ауырғандарды белсенді анықтау нәтижелерінің үлестірімі  
 
Мұнда  N  –  зерттелетін  қауымдастықтың  көлемі;  I  –  шын  мәнінде 
аурулардың саны; O – зерттеуден өткен қауымдастықтың мүшелер саны; X
n 
– 
зерттелмегендер  ішіндегі  ауру  еместер  саны;    X
p
–  зерттелмегендер  ішіндегі 
аурулар саны; I
m 
– осы әдіс бойынша анықталған аурулар саны; F
n 
 –   жалған 
теріс  нәтижелер  саны;    T
p
  –    шын  мәніндегі  ақиқат  оң  нәтижелілер  саны 
(анықталғандар);  F
p
  –  жалған  оң  нәтижелілер  саны;    T
n
  –  ақиқат  теріс 
нәтижелілер саны. 
Модельде  I
m 
  белгілі,      Se  –  әдіс  сезімталдығы,    Sp  –  әдіс  ерекшелігі.  
Осыларды  ескере  отырып  кіріс,  шығыс  және  модельдің  ішкі  параметрлерін 
байланыстыратын біруақыттылық теңдеулер жүйесін құруға болады, ал одан 
ізделінетін тәуелділікті табуға болады: 

жүктеу/скачать 6,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: