Ж. Т. Сарбалаев конверсия мәселелері дәрістер топтамасы
-дәріс КОНВЕРСИЯЛЫҚ ТӘСІЛ БОЙЫНША СӨЗ ТУДЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
b212 2
| 4-дәріс
КОНВЕРСИЯЛЫҚ ТӘСІЛ БОЙЫНША СӨЗ ТУДЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Тіл ғылымында сөзжасам мәселесі сөз болғанда, ең алдымен ауызға оның негізгі үш түрі: лексика-семантикалық тәсіл, морфологиялық және синтаксистік тәсіл деп аталатын тәсілдері алынады себебі, бұл үш тәсіл сөзжасамның өзге тәсілдеріне қарағанда өздерінің өнімділігімен, жаңа сөз тудыруда оралымдылық қасиеттерімен айрықшаланады. Бұдан, әрине, сөзжасамның бұлардан басқа тәсілдері өнімсіз, оралымсыз деген қоры-тынды тумаса керек. Жалпы, сөзжасамның белгілі бір тәсілдерінің тілдердің бір тобында актив, енді бір тобында пассив болып келуі, әлбетте, тілдердің грамматикалық құрылысының ерекшеліктеріне байланысты жәйт. Мысалы, грамматикалық құрылысы синтетикалық тілдерде сөзжасамның жоғарыда аталған түрлерінен морфологиялық, синтаксистік тәсілдер жаңа сөз жасауда жетекші, басым рөл атқарса, керісінше аналитикалық, құрылыстағы тілдерде сөзжасамның өзге түрлері өнімді қызмет атқарады. Мысалы, ағылшын тілінде конверсиялық тәсіл (сөздердің бір сөз табынан екінші бір сөз табына ауысуы арқылы жаңа сөздердің жасалуы) сөзжасамның өзге тәсілдеріне қарағанда соны сөз тудыруда кем рөл атқармайды, қайта мүмкіндігі мол, басты тәсілдердің бірі саналады. Аналитизм құбылысы, әлбетте, түркі тілдеріне де, соның бірі–қазақ тіліне де тән. Олай болса, конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудыру жалпы түркі тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне де әсте жат емес. Конверсиялық тәсіл арқылы жасалған сөздер тілімізде молынан ұшырайды. Тіпті кейбір сөз таптарын түгелдей осы тәсілдің негізінде жасалған деуге болады. Мысалы, тіліміздегі үстеу, есімдік, шылау сөздердің барлығы да шығу тегі тұрғысынан о баста өзге сөз таптарынан ауысып келген сөздердің негізінде жаңаша мән, жаңаша қолданыс алып қалыптасқаны анық. Конверсия тәсілі, әдетте, тілдегі сөз таптарының арасында болатын сан қилы сөз алмасуларды білдіретін процесс болып табылады да, жалпыламалық қасиетке ие болады. Ал, оның жекелеген сөз таптарындағы көрінісі жеке термин сөзбен аталады да, (мысалы, субстантизация, адвербиализация, прономилизация және т. б.) бір жағынан конверсиялық тәсілдердің бір түрі немесе бір формасы болып танылады. Екінші жағынан, олар сол сөз табын жаңа сөздермен толықтыратын бір көз есебінде яғни сол сөз табының сөзжасамының бір амалы, тәсілі ретінде қабылданады. "Сөз тудыру дегеніміз - жаңадан сөз жасау заңдары мен ерекшеліктерінің жинағы" екені мәлім. Олай болса, конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудырудың өзіндік ерекшеліктері қандай? Конверсиялық тәсіл сөзжасамның басқа түрлерінен қандай белгілері арқылы бөлектенеді? Сөздердің бір сөз табынан екінші бір сөз табына ауысуына, сөйтіп, соның нәтижесінде тілде жаңа тұлғаның жасалуына қандай факторлар себеп болады? Конверсиялық тәсілдің тілдегі басқа да құбылыстармен байланысы қандай? Тілдегі әр түрлі сөз таптарының арасында болатын конверсиялық процестердің табиғатын, өзіне тән сыр-сипатын танып, жете түсіну үшін, ең алдымен, осы сауалдарға жауап беру қажет. Конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудыру тілдегі сөз таптарының бір-біріне ауысуына сүйенеді. Тілдің даму барысында белгілі бір сөз таптарындағы сөздер өзінің бастапқы лексика-грамматикалық категориясынан қол үзіп, екінші бір лексика-грамматикалық категорияға ауысады. Басқа сөз табынан ауысып келген сөздер уақыт өте келе өзі енген сөз табының категориалды мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктерін қабылдап, сол категорияға сіңіп кетеді. Бірақ олар өздерінің бастапқы мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктерін жоғалтқанымен, тұлғалық қалпын сақтап қалады. Сөйтіп, тілдің грамматикалық жүйесінде тұлғалануы бірдей болғанымен, категориалды мәні мен грамматикалық сипаты әр түрлі сөз табына қатысты болып келетін лексика-грамматикалық омонимдер пайда болады. Мысалы: 1. Жақсы (сын есім), жақсы (үстеу). 2. Еріксіз (сын есім), еріксіз (үстеу). 3. Бай (зат есім), бай (сын есім). 4. Жас (зат есім), жас (сын есім). 5. Біреу (жинақтау сан есім), біреу 1 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1964. 86-6 (белгіссіздік. c^iiviAu-v «. "ji-j V тұлғалануы бірдей лексемалар тілде лексика-грамматикалық омонимдер деп аталады да, өзара омонимдік қатар құрайды. Бұлардың әрқайсысы дербес сөз ретінде танылады да, лингвистикалық сөздіктерде өз алдына бөлек, жеке сөз ретінде беріледі. Конверсиялық процестің барысында қалыптасатын мұндай лексика-грамматикалық омонимдерді тілдің сөздік құрамындағы лексикалық омонимдермен бір қатарға қоймау керек. Конверсиялық процестің нәтижесінде пайда болған лексика-грамматикалық омонимдердің лексикалық омонимдермен жасалуы жағынан да, грамматикалық сипаты жағынан да елеулі айырмашылықтары бар. Лексика-грамматикалық омонимдер, біріншіден, сөзжасамның конверсиялық тәсілі арқылы қалыптасатын болса–лексикалық омонимдер сөзжасамның лексика-семантикалық жолы арқылы пайда болады. Мысалы, жақсы деген үстеу сөз өзімен тұлға-лас "жақсы " деген сын есімнің адвербиалдануының негізінде қалыптаса, дәрі деген лексикалық омоним (1. Дәрі - оқтың ішіндегі тұтандырғыш зат) белгілі бір сөз табындағы сөздің мағыналық жақтан дамып, жіктелуінен жасалған. Екіншіден, лексика-грамматикалық омонимдердің сыңарлары әр түрлі сөз таптарына жататын болса, лексикалық омонимдердің сыңарлары белгілі бір сөз таптарының ауқымынан шықпайды. Үшіншіден, бұлардың грамматикалық түрленуінде де айтарлықтай өзгешеліктер бар. Лексика-грамматикалық омонимдердің түрлену жүйесі бөлек-бөлек болып келеді. Лексикалық омонимдердің парадигмалық өзгерісі бірдей болса, лексика-грамматикалық омонимдердің сыңарларының әрқайсысы өзі енетін сөз табының парадигмасымен түрленеді. Лексикалық омонимдердің морфологиялық түрленуі (парадигмасы) барлық жағдайда бір-бірімен сәйкес келіп, ортақтасып отырса, лексика-грамматикалық омонимдердің сыңарларының түрленуі, парадигмалық өзгерістері басқа-басқа болып келеді. Себебі, лексика-грамматикалық омонимдердің сыңарлары өздері енетін сөз табының парадигмасымен ғана түрлене алады. Лексика-грамматикалық омонимдер мәселесі сөз болғанда, омонимдік қатар құрайтын сыңарлардың қайсысы бастапқы, қайсысы соңғы, яғни қай сөз қай сөз табынан ауысып келген деген сұрау алдымыздан шығады. Біздіңше, мұндай жағдайда сөз таптарының тарихи қалыптасуына жүгінген мақұл. Себебі, тілдегі сөз таптарының барлығы бірдей бір мезгілде қалыптаспағандығы, бір мезгілде пайда болмағандығы анық. Тілдегі сөз таптарының барлығы да тарихи категория. Сөз таптары да тілдегі басқа құбылыстар сықылды тілдің тарихи даму барысында біртіндеп, әр мезгілде пайда болып отырған. Сондықтан да тілдегі сөз таптарының "жасы" әр түрлі болып келеді. Кейбір сөз таптары, айталық, зат есімдер мен етістіктер тілдің өте көне дәуірінде-ақ жеке грамматикалық класс болып қалыптасса, ал, ендігі бір сөз таптары бұлардан көп кейін, тілдің қолданылу аясы анағұрлым кеңейген кезінде, тілдің лексикалық құрамы мейлінше молайған кезеңінде пайда болған. Тілде бұрыннан келе жатқан сөз таптары жаңадан пайда болған сөз таптарының өз алдына бөлек, дербес грамматикалық категория болып қалыптасуында аса зор рөл атқарған. Өйткені, тілде жаңадан пайда болған сөз таптары "тыңнан пайда болған сөздер мен грамматикалық формалардың негізінде" емес, олар тілде ежелден келе жатқан сөз таптарының негізінде жасалады. Осы орайда, профессор В. Н. Мигириннің мына бір пікіріне арқа сүйеуді жөн санаймыз: "Новая часть речи появляется из старой части речи. Части слов старой части речи приобретает новые функциональные и морфологические признаки"1. Ғалымның бұл пікірінің дұрыстығын қазақ тілінің фактілері де растайды. Мысал үшін қазіргі қазақ тіліндегі үстеулердің жеке грамматикалық класс болып қалыптасуын алайық. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер басқа сөз таптарына қарағанда ең кеш қалыптасқан лексика-грамматикалық категория болып саналады. Ғалымдардың барлығы да үстеулердің– зат есімдердің, сын есімдердің, етістіктердің белгілі бір дәрежеде есімдердің, етістіктердің негізінде қалыптасқандығын, аталған сөз таптарының өзінің бастапқы тұлғалық қалпын (формасын) сақтай отырып үстеулер тобына ауысқандығын айтады. Шынында да, үстеулердің дербес грамматикалық категория болып қалыптасуында басқа сөз таптарының адвербиализациялану процесінің атқарған рөлі ұшан-теңіз. Адвербиализация процесінің нәтижесінде басқа сөз табындағы кейбір сөздер үстеулер қатарына мүлдем, біржола өтсе, (мысалы, негізгі үстеулер), ендігі бір сөздер өздерінің бұрынғы категориясынан біржола қол үзіп кетпей, өзінің белгілі бір мағыналық, тұлғалық қалпын сақтап қалды. Ондай сөздер дыбыстық тұлғалану жағынан екі сөз табына да ортақ болып, өзара лексика-грамматикалық омонимдер қатарын қүрайды. Лексика-грамматикалық омонимдер белгілі бір сөз табындағы сөздердің екінші сөз табына әлі де болса тұлғалық, мағыналық жағынан толық ауысып болмағандығын көрсетеді. Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы өте ұзаққа созылатын процесс, әрі ол сөздердің өздеріне тиесілі позициясынан басқа функция да ұдайы, тұрақты қолданылуын қажет етеді. Қазіргі қазақ тілінде сөздердің бір сөз табынан басқа бір сөз табына ауысуының нәтижесінде жасалған лексика-грамматикалық омонимдер өте көптеп саналады. Оны, мысалы, үстеулер мен сын есімдер құрамынан молынан ұшыратуға болады: 1. Тез (сын есім), тез (үстеу). 2. Жылдам (сын есім), жылдам (үстеу). 3. Еріксіз (сын есім), еріксіз (үстеу). 4. Жедел (сын есім), жедел (үстеу) және т. б. Біздің ойымызша, адвербиализация процесі үстеулердің жеке сөз табы болып калыптасуында бірден-бір шешуші рөл атқарған фактор сықылды. Неге десеңіз, тілдің даму барысында басқа сөз таптары адвербиализация процесінің нәтижесінде үстеулер тобына тікелей немесе белгілі бір формада көнеріп барып өткендігі байқалады. Соңғы жағдай, негізінен, қазіргі кезде әбден үстеуленген зат есім формаларына тән. Септік жалғауларындағы зат есім формалары кейбір оқулықтарда жазылып жүргендей, көнелену арқылы үстеу болып қалыптаспаған. Олардың үстеу болып танылуы, біздіңше, ең алдымен адвербиализация процесінің нәтижесі. Олардың үстеуленуіне бірден-бір себеп - септік формалары басқа бір сөз табының синтаксистік қызметінде, яғни, пысықтауыштық позицияда тұрақты әрі жиі қолданысы. Сөйте тұра, қазақ тіл білімінде үстеулердің сөз табы болып қалыптасуының бірден-бір жолы – адвербилизация процесіне жете мән беріле бермейді. Керек десеңіз, адвербилизация процесі, тіпті, ауызға да алынбайды. Мұның өзі қазақ тіл білімінде үстеулердің жасалуы жайында белгілі бір жаңсақ пікірлердің қалыптасуына себеп болды. Соның бірі, мысалы, үстеулерді сөз тудырудың морфологиялық тәсілімен жасалады деу. Қазіргі қазақ тілінің барлық оқулықтарында үстеу туралы сөз болғанда, "үстеулер морфологиялық тәсілмен де жасалынады" делінеді де, үстеулер жасайтын қосымшалар ретінде – сыз/-сіз, -лай/-лей, -дай/-дей, -шаң/-шең, -ша/-ше, -қары/-кері т. б. формалар көрсетіледі. Мұндай пікірлер белгілі бір мөлшерде тілдік фактінің табиғатымен шын үйлесім таба бермейді, сондықтан ондай қорытындыларға бүтіндей қарсы дау айтуға тура келеді. Өйткені - -сыз/-сіз, -лай/-лей, -дай/-дей, -шаң/-шең, т. б. қосымшалардың, әдетте, сын есім жасайтын өнімді жұрнақтар екені мәлім. Ал – қары/-кері түлғасы болса, ол тіпті, сөз тудыратын қосымша емес. Ол түркі тілдерінің көне дәуірінде (V–VII гғ.) барыс септік мәнінде жұмсалған -гару/-геру, -қару/-керу тұлғасының бүгінгі тілде санаулы сөздердің құрамында сақталған (негізінен, мекен үстеулерінде) қалдығы. Ал, жалғаудың ешқашан сөз тудырмайтындығы айдан анық. Соның өзінде, -қары/-кері тұлғасы қалып қалған сөздердің өн бойынан барыс септігінің мәні айқын сезіліп тұрады. Мысалы, жоғары, ілгері, тысқа, ішкері және т. б. Бұлар тілдің белгілі бір кезеңінде барыс жалғаулы зат есімдер болған. Олар кейіннен адвербиализациялану процесінің нәтижесінде үстеулер тобына мүлдем, біржола ауысқан. Сондықтан да -қары/-кері формасын үстеу жасайды деу артық айтқандық. Бұл пікірді, сондай-ақ жоғарыда айтылған сыз/-сіз, -лай/-лей, -дай/-дей, -шаң/-шең, -нан/-нен т. б. қосымшаларға да қатысты айтуға болады. Қазіргі қазақ тіліндегі еріксіз, өлердей, жаздай, көйлекшең, жартылай т. б. сықылды ондаған үстеу сөздер аталған қосымшалардың сөз жасағыштық функциясы негізінде қалыптаспаған. Олардың үстеу болуы – адвербиализация процесімен тікелей әрі тығыз байланысты. -лай/-лей, -дай/-дей, -сыз/-сіз, -шаң/-шең тұлғалы туынды сын есімдер қолданылу тәжірибесінде белгілі бір синтаксистік позицияда (бұл жерде: пысықтауыштық) жиі-жиі қайталанып жұмсалудың салдарынан семантикалық жағынан дамып, басқа бір грамматикалық категорияға – үстеулер тобына ауысқан. Бірақ онымен сын есім тобы келісіп, қанағаттанып қалмайды. Үстеулер тобына өткен негіздермен тұлғалас сын есімдер атрибутивтер тобында бәрібір сақталады. Сөйтіп, сырттай қарағанда бірдей сияқты болып көрінетін әлдебір дыбыстық комплекстер синтаксистік колданыстың барысында семантикалық жақтан дамып екіге жарылады, соның салдарынан тілде дыбысталуы бірдей, бірақ мағынасы жағынан әр түрлі сөз табына жататын сөздер пайда болады. Сонымен -сыз/-сіз, -лай/-лей, -дай/-дей, -шаң/-шең және т. б. тұлғалы туынды сөздердің о баста сөз тудырғыш қосымшалардың қосылуы арқылы жасалғандығы айдан анық. Ал, олардың кейіннен үстеулердің мәні мен қызметіне ие болуы, нақ осы адвербиализация процесінің арқасы. Олар үстеу жасағыштық қызмет атқармайды. Аталған қосымшаларды үстеу жасайды деп қарау, сайып келгенде, сөз тудырғыш жұрнақтардың табиғатын, қасиетін білмегендік болып шығады. Өйткені, кез келген сөз тудырғыш қосымша ешқашан екі бірдей сөз табына ортақ болып келмейді. Сөз тудырғыш қосымшалар ондай жалпылауыштар қасиеттен мүлдем ада. Олар, әлбетте, белгілі бір сөз табына тиесілі болып, сол сөз табына жататын сөздерді ғана жасайды. Оның үстіне сөз тудырғыш қосымшаларда талғампаздық касиет өте күшті. Сол себепті, олар сол сөз табына жататын сөздердің барлығына бірдей жалпылама жалғана бермейді. Сөз тудырғыш қосымшалар тілдегі сөздердің белгілі бір тобына ғана, онда да олармен мағыналық жақтан үйлесім тапқанда ғана талғап барып қосылады. Сондықтан да үстеулерді арнайы қосымшалар арқылы жасалады деу, әдетте, дұрыс қорытындыға әкелмейді. Адвербиализация процесіне тек қана жалаң үстеулер емес, сондай-ақ күрделі сөздер де ұшырайды. Белгілі бір сөз табындағы сөздердің үстеуленуін синтаксистік тәсіл арқылы пайда болады деу оны морфологиялық тәсіл негізінде қалыптасады деумен бір болып шығады. Қысқасы, адвербиализация процесі үстеулердің дербес, жеке грамматикалық класс болып қалыптасуының негізгі жолы әрі оның өзіне тән бірден-бір сөз тудыру тәсілі болып табылады. Демек адвербиализация арқылы үстеулер сөз табы ретінде дамып, өз қатарларын үнемі басқа грамматикалық категориялардың есебінен толықтырып отырады. Мына бір айтылған сипаттама, біздіңше, үстеулер үшін әбден қонымды болып шығады: "Конверсия в области частей речи заменяет отсутствие словообразовательного аппарата у отдельных классов слов, компенсирует недостаток словообразовательных моделей, используется для пополнения омонимических рядов..."'. Сонымен лексика-грамматикалық омонимдердің қайсысы бастапқы, қайсысы соңғы, яғни қай сөз табы қай сөз табына ауысқан деген сұраудың жауабын, біздіңше, дәл осы тұрғыдан, сөз таптарының тарихи қалыптасу фактілерін еске ала отырып берген дұрыс. Сөйте тұра, қазақ тілінің кейбір грамматикаларында сын есімдер мен үстеулердің өзара байланысы, бір-бірімен сөз қатысы болғанда, сын есімдердің әуел баста "бір жағынан, зат есімдерден, екінші жағынан, үстеуден бөлініп" шығып, өз алдына дербес грамматикалық категория болып қалыптасқандығы айтылады 2. Десе де, біз сын есімдердің тілдің өте көне дәуірінде зат есімдердің негізінде пайда болғанын мойындағанымызбен, грамматика авторларының "сын есім үстеулерден бөлініп шықан" деген пікірлерімен келісе алмаймыз. Себебі, үстеулердің өзі белгілі бір мөлшерде сын есімдердің негізінде жаңа сөз табы болып қалыптасты емес пе? Тілдің грамматиалық құрылысында кейде сөз таптарынын арасында "қайта ену" құбылысы болу мүмкін. Бірақ қазіргі қазақ тілінің сын есімдер тобында "мынау үстеулер қатарынан ауысып келген" деп қаралатын сөздер некен-саяқ, тіпті, жоқ десе де болады. Сын есімдер тобында "үстеулер тобынан ауысып келген" бірен-саран сөздер болған күнде де олар сын есімдердің жасалуына әсер етті деуге негіз бола алмайды. Енді конверсиялық тәсілдердің тілдегі басқа да құбылыстармен байланысына тоқталайық. Тілдегі конверсияльгқ процестер тілдің бүкіл құрылымдық жүйесіндегі барлық құбылыстармен түрлі деңгейде ұштасып жатады. Өйткені, тілдегі барлық процестер мен құбылыстар бір-бірімен байланысты болып, өзара органикалық бірлікте өмір сүреді. Сондықтан да тілдің белгілі бір ярустық қабаттарында болтан өзгерістер оның басқа салаларында болатын "жаңаруларға" себепті, түрткі болуы мүмкін. Тіл дегеніміз - түрлі құбылыстар мен процестердің бірлігі. Тілдің әр қилы қабаттарында үздіксіз болып жататын өзгерістер бір-бірімен байланыста болып, өзара ұштасып жатады дедік. Осы пікірімізді ары қарай дамытайық. Мысалы, фонетикалық элизия құбылысының нәтижесінде сөз құрамында болған дыбыстық өзгерістер белгілі бір морфеманың әуелгі формалық тұлғасын өзгертіп, оның түбірмен, болмаса қосымшамен ара жігін өзгертуі мүмкін. Сол сияқты, тілдің лексикалық құрамындағы көнеру процестері тілдің морфологияльгқ құрылымына да әсер етіп, кейбір актив қолданылатын аффикстердің белсенділігін төмендетіп, кейде, тіптгі, оның түбірмен бірігіп, ажырамастай болып, біржола сіңісіп кетуіне себеп болады. Сондай-ақ, тілдің синтаксистік жүйесіндегі кейбір сөйлемдердің стильдік тұрғыдан эллипстенуі морфологияда сөз таптарының бір-біріне сөз ауысуына қолайлы жағдай туғызады. Қысқасы, тілдің барлық құрылымда-рында үздіксіз болып жататын мұндай өзгерістер бір-бірімен тығыз байланыста болып, өзара ұштасып жатады. Мұндай байланыстардан, әрине, конверсия процестері де шет қала алмайды. Конверсиялық процестер, ең алдымен, тілдің синтаксистік жүйесіндегі өзімен ұқсас сөйлем мүшелерінің бір-біріне ауысу құбылыстарымен өте тығыз байланыста болады. Тілдегі сөз таптары сықылды, сөйлем мүшелері де сөйлемде жұмсалу ыңғайына қарай бір-бірінің орнына ауысып, қолданыла береді. Сондықтан сөйлем мүшелері де "өтпелі құбылыстардың" (переходность) қатарынан орын алады. Егер осы тұрғыдан "конверсия" терминін тілдегі жалпы өтпелі құбылыстарды білдіретін жалпылама атау деп қабылдайтын болсақ, онда тілдің грамматикалық құрылымындағы конверсиялық процестерді екі түрге бөліп қарастыруға болады. Оның біріншісі морфологиялық конверсия. Морфологиялқ конверсияға сөз таптарының бір-біріне ауысуы жатады. Грамматикалық конверсияның екінші түрі – синтаксистік конверсия. Синтаксистік конверсияға сөйлем мүшелерінің бір-бірінің орнына қолданылуы немесе ауысуы кіреді. Әдетте, "тілде морфологиялық құбылыстар мен синтаксистік құбылыстар өзара тең құбылыстар" болып саналады. Аталған құбылыстардың теңдігі синтаксистік конверсия мен морфологиялық конверсияның өзара байланыстары арқылы да дәлелдене алады. Дәлірек айтқанда, сөз таптарының бір-біріне ауысуы синтаксистік конверсияға, яғни сөйлем мүшелерінің бір-бірінің орнына қолданылуына түрткі болады. Керісінше, сөйлем мүшелерінің бір-біріне ауысуы өз кезегінде сөз таптарының конверсиялануына алғы шарт болып табылады. Мысалы, анықтауыштардың бастауыш, толықтауыш қызметіне ауысуы басқа сөз таптарының субстантивациялануына, сондай-ақ толықтауыштардың пысықтауыш позициясында жұмсалуы есім сөздердің адвербиалдануына негіз болып табылады. Мұның шындығын төмендегі мысалға келтірілген сөйлемдерден көруге болады: Жақсы ісімен жақсы (мақал). Таңдағы салқын бізді де тоңазыпты (Қордабаев). Қош айтысып сұлумен, Алпамыс енді жөнелді ("Алпамыс батыр" жырынан). Үлкендер қонақта, жастар ойында (Ғ. Мұстафин). Мысалға алынған сөйлемдерде асты сызылған сөз таптары өзінің негізгі синтаксистік қызметінде қолданылып тұрған жоқ, олар басқа сөйлем мүшелерінің функциясында қолданылған. Сөз таптарының, әлбетте, екі түрлі синтаксистік қызметі болады. Оның алғашқысы – әрбір сөз табының негізгі синтаксистік қызметі болса, соңғысы – олардың (сөз таптарының) қосымша синтаксистік қызметі. Тілдік фактілер синтаксистік конверсияға да, морфологиялық конверсияға да сөз таптарының осы соңғы қосымша синтаксистік қызметі тірек болып табылатындығын көрсетеді. Сөз таптарының негізгі синтаксистік қызметін ажыратып саралап көрсетудің лингвистикада үлкен мәні бар. Бұл, ең алдымен, грамматикалық конверсия процестерінің табиғаты мен мәнін жете тануға көмектеседі. "Различия между первичными и вторичными синтаксическими функциями, -деп жазады Р. А. Будагов, -основные части речи существует в языке объективно, обнаруживая закономерные связи морфологии и синтаксис. Разграничение этих функций в синтаксисе столь же необходимо, сколь необходимо установление основных и производных формы в любой морфологической парадигме". Тілдің грамматикалық құрылымындағы конверсиялық процестер, бір жағынан, сөз таптарының қосымша синтаксистік қызметімен ұштасып жатса, екінші жағынан, олар тілдің барлық тораптарында көрінетін экономия (үнем) құбылысымен де тығыз байланысты. Тілдік экономия құбылысы, әдетте, тілдік тұлғалардың ықшамдалуы, тілдің басы артық құбылыстардан арылуы. Тіл өзінің табиғатында әрдайым бойында бар артық құбылыстардан құтылуға тырысады. Тілдегі экономия құбылысы, сондықтан да тілге көрік, нактылық қосады, айтылар ойды, сөйлемді анағұрлым жеңілдетеді. Тілдегі экономия құбылысы тілдің дыбыстық жүйесінде редукция мен элизия түрінде көрінсе, грамматикада ол сөз таптарының бір-біріне ауысуынан, сөйлемдердің эллипстенуінен танылады. Сөз таптарының бір-біріне ауысуында, әсіресе, синтаксистік эллипстің (синтаксистік экономия) атқаратын рөлі өте үлкен. Синтаксистік эллипсис дегеніміз – "сөйлегенде не жазғанда түсінуге нұқсан келтірілмейтін сөздерді тастап кету. Осындайда түсіп қалған сөздер, әдетте, контекст арқылы білініп тұрады. Эллипстенген сөйлемдердің тілде атқаратын стильдік рөлі өте күшті. Сондықтан болу керек, О. Есперсон кезінде эллипс құбылысын прогресс теориясымен байланыстыра қарап, тілдегі кейбір сөздердің сөйлем құрамында түсіріліп айтылуын тілдің дамуының белгісі деп атаған еді. Эллипстенген сөйлемдер, яғни сөйлем құрамында сөздердің түсіріліп айтылуы сөз таптарының бір-біріне ауысуына қолайлы жағдай туғызады. Оған бір дәлел, мысалы, сөйлем құрамында сын есімдермен тұрған зат есімдердің түсіріліп айтылуы. Сөйлем құрамында кейбір лингвистикалық факторларға байланысты зат есімдер түсіріліп айтылғанда, оған іргелес қатар тұрып, анықтауыш қызметінде жұмсалған сын есімдер, сан есімдер, етістіктің есімше, қимыл есім түлғалары оның мәні мен грамматикалық ерекшеліктерін қабылдап, зат есімдер қатарына ауысады. Әлбетте, сөйлем құрамындағы зат есімдер одан ешбір себепсіз түсіріле бермейді. Оған белгілі бір жағдайлар түрткі болады. Сөйлем құрамында зат есімдердің түсіріліп айтылуына, негізінен, мынадай жағдайлар себеп болуы мүмкін: а) түсіріліп айтылатын зат не құбылыс туралы алдыңғы сөйлемде мәлімет берілгенде: (Артында екі қызы қалған екен: үлкені он жаста, кішісі бес жаста. Газеттен); ә) белгілі бір заттың не құбылысқа тән қасиетті, сапаны білдіретін атрибутивтер келгенде: (Соқырға таяқ ұстатқандай. Фразалық тіркес); б) белгілі бір затқа ғана емес, көпке ортақ белгі-қасиеттерді баса көрсету қажет болғанда: (жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат. Мақал); в) Заттың бойындағы айрықша белгі-қасиетті атап көрсету мақсаты қойылғанда: (Жүйрік тоқтығын білдірмес, жомарт жоқтығын білдірмес. Мақал). А. М. Пешковский сын есімдердің бойында жалпы затқа не құбылысқа меңзеу мәні барлығын айта келіп, оның субстантивтену процесінде ерекше орын алатындығы туралы былай дейді: "Можно сказать, что в прилагательном есть намек на предмет, и если предмет настолько известен, что намек достаточно, или если, напротив, он не известен, но говорящий не хочет сделать его известным, а хочет только намекнуть на него-существительное опускается. Субстантивтенген өзге сөз таптары түсірілген зат есімдердің мәнін ғана қабылдап қоймайды, сондай-ақ оған тән грамматикалық формалармен де түрленеді. Осы орайда, айта кететін жайт мынау, есімше, қимыл есім тұлғалары бірден субстантивацияланбайды, олар әуелі адъективтенеді де, содан кейін ғана зат есім мәнінде қолданылады. Морфологиялық конверсия процестері, сонымен бірге, тілдің грамматикалық жүйесіндегі сіңісу, жылысу сияқты құбылыстармен де тығыз байланысты. Қазіргі қазақ тіліндегі "байырғы" сын есімдер тобына жататын қызыл, жасыл, сары, үлкен, кіші, ұзын, ұзақ және т. б. негізгі сын есімі, жылысуынан қалыптасқан сөздер болып шығады. Бұлардың тарихи тұрғыдан "туынды" сөздер екендігіне оларды өзімен түбірлес сөздермен салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. Мысалы, қызыл сын есімін оның өзімен ұялас қызар, қызғыш, қызғалдақ сөздерімен салыстырсақ, қызыл сөзі түбір мен қосымшаға оңай ажыратылады. Сонда "қызыл" сын есімінің әуел бастағы түбірі "қыз" морфемасы болып шығады да, ал -ыл/-ын есім тудыратын аффикс қызметін атқарады. Сондай-ақ "сары" сөзін де сарғыш, сарғылттау, сарғаю, сарғалдақ сықылды мысалдармен салыстырып қарасақ, оның да түбір мен қосымшаға жіктелетінін көреміз: ортақ түбір: cap, алы сын есім жасайтын қосымша. Тілдің даму барысында бұлар да бір-бірімен әбден кірігіп, ажырамастай болып сіңісіп кеткен. Әуел баста түбір мен қосымшаға жіктеліп, ара жігі көрініп тұрған мұндай тұлғалардың тілдің даму барысында әбден сіңісіп, біріккендігі сондай, бұлар қазіргі тіл нормасы тұрғысынан қарағанда мүшеленбейтін сөздердің дәрежесіне жеткен. Уақыт өте келе, ондай сіңіскен сөздер басқа да негіздер сықылды синтаксистік қолданыстың нәтижесінде адъективтеніп, сын есімдер категориясына біржола өткен. Конверсиялық процестер тілдің жүйесіндегі өзге де құбылыстармен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста болады, бірақ біз оның барлығын тәркіштеп жатпай, тек қана қажетті деген бір-екеуіне тоқталуды жөн көрдік. Сөз таптарының бір-біріне ауысуы жайында сөз болғанда, оған түрткі, себепші болатын жағдайларға соқпай өтуге болмайды. Онсыз конверсия проблемасы өзінің дұрыс шешімін таба алмайды. Лингвистикалық әдебиеттерде сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына өтуінің екі түрлі себебі барлығы айтылады. Оның біріншісі әрі бастысы - қоғамдық-әлеуметтік себеп болса, екіншісі – тілдік себеп. Қоғамдық-әлеуметтік себеп дегенде, бұл жерде, ең алдымен қоғамдық-әлеуметтік өмірдің жаңа сөздерге деген сұранысы, қажеті еске алынады. Өйткені, адамзат қоғамы үнемі қозғалыс, даму күйінде болады. Адам баласы өзін қоршаған шындық өмірдің түрлі сырлары мен құпияларын, олардың өздеріне тән сан алуан белгілері мен қасиеттерін біртіндеп танып, біліп отырады. Осыдан кейін тілде жаңа пайда болған заттар мен құбылыстарды, олардың сын-сапа, белгі-қасиеттерін сөзбен атау қажеттілігі туады. Бұл қажеттілік, әлбетте, тілде сөзжасам жүйесінің қалыптасуына, оның түрлі амал-тәсілдерінің орнығуына себеп болады. Сондай қоғамдық-әлеуметтік қажеттіліктен туған сөз жасау тәсілдерінің бірі – біз сөз етіп отырған конверсиялык тәсіл. Конверсиялық тәсілде, яғни сөз таптарының бір-біріне ауысу барысында жаңа сөз жасалады. Сөйтіп, конверсиялық тәсіл қоғамдық қажеттіліктен туып, ол белгілі бір дәрежеде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің жаңа сөздерге деген сұранысын өтеп, қанағаттандырып отырады. Сөз таптарының бір-біріне ауысуына түрткі болатын екінші жағдай, ол – лингвистикалык себеп. Лингвистикалық себеп, біздің ойымызша екеу. Олар: а) лексикалық себеп және ә) грамматикалық себеп. Лексикалық себепке белгілі бір сөз таптарының сөздік корының аздығы байқалады, олар лексикалық единицаларға бай емес, сол себепті, олардың құрамынан кейде қолданысқа, қарым-қатынасқа қажетті сөздер үнемі табыла бермейді. Мысалы, қазіргі қазақ тілінде лексемаларға да, грамматикалық категорияларға да бай сөз таптары, негізінен, зат есімдер мен етістіктер. Бұл жағынан оларға ешбір өзге сөз таптары таласа алмайды. Керісінше, басқа сөз таптары (сын есім, сан есім, есімдік, үстеу және т. б.) бұл екеуін сапалық, сандық, мекендік, мезгілдік, т. б, жағынан сипаттап, айқындап тұру үшін жаралған. Бірақ бұлардың құрамынан жоғарыда айтылғандай, зат есімдер мен етістіктерді жан-жақты, толық, бар қырынан ашып көрсететін сөздер үнемі табыла бермейді. Мысал үшін, сын есім категориясын алайық. Тілдегі зат есім сөздерге қарағанда, атрибутив сөздер анағұрлым аз. Дүниедегі мыңдаған заттар мен құбылыстардың сыртқы пішінін, ішкі қасиеттерін, өзіндік белгілері мен ерекшеліктерін тіл арқылы қамтып, бейнелеп көрсететін сын есімдер сан жағынан жеткіліксіз. Яғни заттар мен құбылыстардың атауларына сәйкес параллель сөздер сын есімдер тобында әрдайым табыла бермейді. Бұл жағдай, әрине, басқа да сөз таптарына тән. Белгілі бір сөз таптарындағы лексикалық параллель сөздердің аздығы сол сөз таптарының жаңа атауларға деген қажеттілігін туғызады. В. Н. Мигирин осы жағдайды былайша сипаттайды: "Отсутствие лексического паралелизма разных частей речи обусловливает большую или меньшую неполноту их лексического паралелизма существительных, прилагательных, глаголов и наречий приводит к необходимости функционального замещения слов одной части речи словами другой в тех случаях, когда для выражения какого-либо члена предложения одна из названных частей речи не обладает соответствующей лексемой. Значит, неполнота лексического состава отдельных частей речи может компенсироваться использованием в их функциях других частей речи, обладающих разнообразием необходимых лексем". Сөйтіп, белгілі бір сөз табының жаңа сөздерге деген қажеттілігі кейде басқа сөз таптарының есебінен өтеледі. Мұның өзі тілде лексика-грамматикалық омонимдердің пайда болуына, кейде тіпті, кейбір сөздердің өздерінің бастапқы категориясынан мүлдем қол үзіп, басқа бір категорияға біржола ауысуына алып келеді. Сөз таптарының бір-біріне ауысуына түрткі болатын лингвистикалық себептердің бірі, жоғарыда аталғандай, грамматикалық себеп. Грамматикалық себеп, әлбетте, лексикалық себеппен тығыз байланысты болады. Себебі, лексикалық себеп грамматикалық себепті тудырады. Белгілі бір сөз табындағы сөздердің санының жеткіліксіздігі оның грамматикалық табиғатына да әсер етеді. Грамматикалық себепке сөз қабылдап алатын сөз табының грамматикалық категорияларға кедей болуы, соған орай, оның грамматикалық формаларды аз иемденуі, сөз тудыру жүйесінің өркен жая алмауы т. б. жағдайлар жатады. Оған, мысалы, есімше формаларының адъективтенуі айқын дәлел. Сын есім категориясының басқа сөз таптарына қарағанда (айталық, зат есіммен салыстырғанда) лексикалық құрамы да, грамматикалық формалары да шағын. Сын есім жасайды дейтін қосымшалар да саусақпен санарлық. Осындай себеппен, сын есімнің орнын толтыру мақсатында атрибутивтік позицияға жұмсалған көптеген есімше формалары тілдің даму барысында адъективтеніп, сын есімге айналып кетті. Тіпті, кейбір есімше тұлғалары өздерінің мәні мен қызметінен қол үзіп, сын есім жасайтын қосымшалардың дәрежесіне жетті. Оған мысалға қазіргі қазақ тілі оқулықтарында сын есім жасайтын жұрнақтар делініп жүрген, бірақ тіл тарихында есімше формалары болып табылатын -гыр/-гір, -ғалак/-гелек, -аған/-еген т. б. тәрізді қосымшаларды атауға болады. Осы орайда, ағылшын тілінде конверсиялық тәсілдің кең өріс алуының себептерін сол тілдің грамматикалық ерекшеліктерімен байланыстырған (мысалы, грамматикалық категориялардың аздығы, флексиялардың жұтаңдығы, сөздердің орын тәртібінің берік сақталуы т. б.). В. Н. Ярцеваның пікірінің дұрыстығын қазақ тілі фактілері де бекерге шығармайды". Мысалы, қазіргі қазақ тілінде зат есім, сын есім және етістіктен басқа сөз таптарының өздеріне тән грамматикалық категориялары жоқ, ал грамматикалық категория болмаған жерде грамматикалық формалардың да болмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Соның салдарынан, кейбір сөз таптарының өзіне тән сөз тудыру жүйесі де қалыптаспаған. Оның үстіне, анықтауыш қызметінде жұмсалған сөз таптары да сөйлем құрамында өзгеріске түсе бермейді. Конверсиялық тәсілдің пайда болуының қоғамдық-әлеуметтік, лингвистикалық себептері, қысқаша, міне, осындай. 5-дәріс жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|