Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
I тарау. Ежелгі шығыс философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
| 12
I тарау. Ежелгі шығыс философиясы басты мақсаты - қасірет деп түсінген өмірден азат боду. Жайнизмнің ілімінше, карма заңын қүдайларта қүрбандық шалып өзіңе қаратуға болмайды. Жанның бұ- рынғы өмірде жасаған келеңсіз істерінің салдарын осы өмірді жеңуге болады. Ол үшін сансардан құтылу қажет. Жайналықтар элемді тіршілігі бар жэне тіршілігі жоқ деп екіге бөледі. Тірші- лігі жоқ (аджива) әлем атомдардан (ану) түратын материядан (пудгала) қүралады. Олар бір-бірімен қосыла, бөліне алады. Оларға, сонымен қатар кеңістік (акаша), уақыт (кала), орта жэне қозғалыс жатады. Тіршіліктің жаны бар. Керек десеңіз, жердің де жаны бар. Жанның өзі әр- түрлі болады. Егер ауа, су, жер, от, өсімдіктер тек қана сезіне алса, құстарға, жануарларға, адамдарға сезім мүшелері арқылы түйсіну тэн. Жалпы алғанда, тір- шілік мэңгі, бірақ ол материалдық денелер турін қабылдаған көптеген жандарға бөлініп кетеді де, бір денеден екінші денете ауысып отырады. Жайнизм мокша тіршілік пен тіршілігі жоқтардың арасын толығымен алшақтатса, карма оларды біріктіреді, сөйтіп, мэңгі әлемдік процесс жүріп жатады. Карманың өзі көп түрлі болады. Оның бірі денеміздің табитатын, бізді дү- ниеге әкелген жанұямызды айқындаса, екіншісі өмірдің ұзақтытын, үшіншісі Tip- m ink пен тіршілігі жоқтарды біріктірудің негізі болып есептелетін құштарлыққа, лэззаттануға қатынасты айқындайды. Ал сансардан азат болу үшін «үш қазынаны» сақтау керек. Олар - дұрыс қылық, шынайы білім, дүрыс сенім. Дұрыс сенім тиртханкалар деп аталатын 24 эулиенің іс-эрекетіне сену болса, дұрыс қылық - тазалықты, шындықты, сабырлықты, өзіне қаталдықты, салмақтылықты, т.б. сақтау. Ал шынайы білім - жанның сезім мүшелері мен ақыл-ойға сүйенбей алған білімі. Мүндай танып-білу процесінде жан қарастырып отырған заттармен тікелей байланысады. Ал түйсік- тер, ақыл-ой болса, мұндай байланысқа кедергі жасайды. Танымның үшінші түрі өз тарапынан үш сатыдан тұрады. Бірінші сатысында жан алшақтағы жэне ұзақ заттарды түйсінеді, екінші сатысында өз бойындағы адамдарта деген қызғаныш- ты, жек көрушілікті жеңген жан адамдардың қазіргі жэне өткен кездегі ойларын тікелей білуге мүмкіндік алады, ал үшінші сатысында азат болтан жанта көреген- дік қасиет, абсолюттік білім дариды. Жайналардың пікірінше, әлем бірінің үстіне бірі орналасқан көп қабаттан түрады. Т өменгі екі қабатында әзәзіл (перілер), ортаншы қабаттажер, келесі қабатга құдайлар, ал ең жотарты қабатта қүдайларта ұқсас джиндар (жын) орналасқан. Шындап келгенде, жайналардың пікірінше, құдай жоқ, оның бар екендігі туралы келтіріп жүрген дәлелдердің бәрі негізсіз, қате, сондықтан да қүдайта емес, 24 тиртханката (эулиелер) жэне джиндарта сену керек. Жайнизм кейінірек келе дигамбар жэне шветамбар деген екі сектата бөлініп кетті. Жайнизмге Үндістанда қазірдің өзінде де көптеген адамдар сенеді. Буддизм. Бұл философиялық атымның шыту тарихы принц Сидцхарта Гаутаманың (б.д.д. 563-553 ж.) есімімен тытыз байланысты. Буддизм ілімі бойын- ша, өмір - қасірет. Адам қандай әлеуметтік сатыда тұрса да аурудан, кәріліктен, өлімнен құтьша алмайды. Отан құдайта шалган құрбандық та көмектесе алмайды. Қасіреттен құтылудың бірден-бір жолы - сансардан (жанның бір денеден бір де нете ауысып отыруы) толық азат болу. Ол үшін адам төрт түрлі ақиқатты білуі |