Т/Ж1 Әдеби шығарма сюжетінің құрамдас бөлшектерін талдау.
Сабақ мақсаты:
Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы сюжетінің құрамдас бөліктерін талдау.
Бағалау критериі:
поэманың тақырыбы мен идеясын ашады;
шығарманы бөлімдерге бөледі;
Саралап оқыту тапсырмалары
Ұжымдық жұмыс Жаңа тақырыптың түсіндірілуі
Бірлескен жұмыс (1,2 тапсырма) Тапсырманы ұсыну және дұрыс жауапты ұсыну арқылы үйрету
Уақыты
Кезеңдері
Сабақтың мазмұны
Мұғалімнің бақылауы мен зерттеуі не?
Ресурстар
1 минут
Ұйымдастыру
Сәлеметсің бе?
7-сыныптың қазақ әдебиетіне пәніне қош келдіңіздер!
Сабағымыздың тақырыбы: «Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы»
Бүгінгі сабақта:
Сенің білетінің:
• поэманың тақырыбы мен идеясын ашасың;
Сенің меңгеретінің:
поэма мазмұнын түсінесің;
шығарманы бөлімдерге бөлесің;
бейтаныс сөздердің мағынасын түсінесің;
Кесте, презентация
3-5 минут
Жаңа сабақ
Қызығушылықты ояту.
Поэма дегеніміз не? Еске түсірейік
Поэма дегеніміз - белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндайтын сюжетті шығарма.
Мұғалім сөзі:
Елі сүйген.елін сүйген Мағжан ақын тамаша лирикалық өлеңдерімен қатар кең тынысты эпикалық поэмалар да жазды.Олар: «Ертегі», «Жүсіпхан», «Қорқыт»,«Қойлыбайдың қобызы», «Тоқсанның тобы», «Батыр Баян»
.Поэмаларының аттары экраннан көрсетіледі.
«Ертегі» 1926 жылы аллегориялық тәсілмен жазылған. Сюжеті ертегіге ұқсайды. Оқиға шығыста болады. Мысықтар мен тышқандар арасындағы соғыс.Бұл поэмасы үшін саяси кінә тағылады.
«Жүсіпхан». Балаларға арналған, ертегі түрінде жазылған поэма.
«Қорқыт». Міңгілік өмірді іздеген Қорқыт ата өмірін суреттейді,өмір мен өлім туралы философиялық тақырыпқа жазылған.
«Қойлыбайдың қобызы». Ақын Қойлыбай бақсының қобызын бәйгеге қосып,қобыздың бәйгеден озып келгендігін шабыттана әңгімелей отыра, өнер құдіретін танытады.
«Тоқсанның тобы»1927ж. Ақын кеңес үкіметі құрған жаңа өмірді жырлайды.
Ақын поэмаларының ішінднгі күрделісі, көркемдігі жағынан шоқтығы биігі-
«Батыр Баян»поэмасы.Поэма 1923 жылыжарықкөрген.
1-3 минут
Тапсырмалар
Сюжет дегеніміз не ? Еске түсіріп жіберсек
Сюжет – өзара жалғасқан оқиғалар тізбесі, оқиғаның тұтас желісі. Бүгінгі сабақта біз сюжеттің құрамдас бөліктері, композициялық құрылысына талдау жасаймыз.
1-тапсырма.
Поэманың мазмұны бойынша сұрақтарға жауап берейік.
Содан соң өзегін өкініш пен күйініш өртеген Батыр Баян Көкшетаудағы Ақ ордасында өзін күтіп отырған Абылайға оралады. Батыр қалмақтармен соғыста ерлік көрсетіп, жауды жуадай жапырады. Өзі де жау найзасынан қаза табады.ук
Тапсырма №1
1.Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі,
Сондықтан жаным күйіп, жанады да.
2. Ол күнде аз қазақ пен қалың қалмақ,
Қыран мен қара құстай алысқан шақ.
Баласы Алты алаштың Абылайдың
Астында ақ туының табысқан шақ.
Қазақтың батырлары бәрі қыран,
Сонда да бір батыр жоқ Баяндай тап.
3. Сол сұлу, сұлу екен атқан тандай,
Бір соған бар сұлулық жиылғандай,
Лебізі- жібек лебі, жұмақ желі,
Кәусардай тартқан адам қалар қанбай,
Шын ер ғой Батыр Баян алып қайтқан
Еліне сол сұлуды естен танбай...
4. Ноян да сол сұлуға тәтті балдай,
Мөлдіреп қараушы еді көзі талмай....
Екеуі ескен желдей кетіп қалды.
Кетті олар.Сәске болды, ауыл тұрды,Алдымен Ер Баянға хабар барды....
Баянның батырлығы алашқа аян.
Екі көз екі қызыл шоқ боп кеткен
Аузынан көбік болып бұрқырап қан.
Оң солға алдаспанды сілтілегенде
Бұлақтай қалмақ ханын бұрқыратқан
Дескрипторы
1.Поэманың мазмұнын түсінеді.
Өзіңді тексер»
1.«Қызыл тілім кісендеулі» деп тіл бостандығының жоқ
екеніне тоқталып « қызыл сұм» деген көріктеуші және «кісендеулі» деп кейіптеу арқылы ақын поэманың тілдік қуатын арттырады. «Сұм өмір күшті уын аяды ма?»- деп өзінің ауыр тағдырын қоса жырлайды. Уақыт өтер ақынның жолы « қанды ор боп қалады» деп ақын күңіренеді, толғайды көзіне жас алады. Азаматтан дос таба алмасаң, қаламыңмен сырлас- дейді. Ендеше, ақында қаламымен сырласады.
2.Абылай сөзіндеБаян жай адам емес.
Ханның қанаты екеніне көзіміз жетті.
3.Ақын сұлудың көркін,көзқарасын, сөйлеу мәнерін
суреттеу арқылы оның әйелдік нәзік қасиетін жеткізе білген.
4.
Абылай бастаған батырлар қазақ-қалмақ шайқасынан олжалы оралады. Баян батыр елге жалғыз қайтпай, қалмақтың он төрт жасар аруын ала келеді. Қалмақтың Баянның он бес жасар інісі Ноянға қызығады, Ноян да қызға ғашық болады. Екеуі қосылмақ болады, осы сәтті пайдаланып, қыз жігітті өзімен бірге қалмақ еліне баруға үгіттейді. Махаббатқа берілген жас Ноян келісіп, қызға еріп, өз елінен қашадыАқын бұл жерде қалмақ қызының сұмдығы мен жас Ноянның ақылсыздығын суреттей отырып, махаббат үшін елінен безген, Отанын сатқан, сатқындық пен жексұрындықты Ноян бойына жинақтайды.
- Екі жас аттарынан ұшып түсті, Бір-бірін құшып түсті,- дей отырып батырдың ішкі ойын тереңдете түседі. Қара жер де екі жастың қанын ішті,- деп батырдың жан күйін шебер суреттейді.
5. Баян ішкі монологы арқылы өзінің іс-әрекетін саралайды. Ойы екіге бөлінеді. Бірі айыптайды. Екіншісі-ақтайды.Сол садақты тартқанда қолым неге сынып қалмады?-деп өзін-өзі айыптаса, -Жоқ, жоқ, әлде өлтірдім бе?
Інімді алты алаштың намысы үшін ,- деп, өз кінәсынан арыла бастайды.
Алашта өткен екі арыстан Ер Көкше мен Ер Қосайдың ұрпағымыз. Солардан тараған Сары мен Баян барыстай ойын салған
сары далада,
дей отырып, Ер Баянның інісі Ноян атадан азып туып, бір қыз үшін қалмаққа құл болды. Алашқа бұдан артық шер барма?- дейді.
Ақын Баянды уақ руының ғана батыры емес отаншылдық биікте самғаған қыран дей отырып, батырдың ерлігін ғана емес, жан тазалығы мен ізгілігінде көрсетеді. Себебі, Ноян - тұтқын қызға ғашық. Сезімнің құлы. Ал, сұлудың туған еліне қайтуға асық, сананың құлы. Қалмақ қызы отанына оралу үшін өзін құрбандыққа шалуға, жанын беруге белін бекем буды. Баян да қызға ғашық, ал туған жеріне тіптен ғашық. Оны қызғаныштан өлттірген жоқ. Ноян мен қалмақ қызының қашып кеткенін естіген Баян батыр оларды «Жолды өзек» деген жерде қуып жетіп, екеуін де садақпен жайратып салады.
6.Сонымен, Баян бастаған мың сан қалмаққа лап қойды. Олардың екпініне шыдамай, қалмақты қара басты. Аз қазақ көп қалмаққа ойран салып, көк аспан қара
түтін шаңға айналды.
Ақын Баянның шайқастағы көзсіз ерліктерін бейнелейді. Оның батыл қимылдарымен жан әлеміндегі арпалыстары ерекше суреттеледі. Айқас –сөзге, сөз-айқасқа айналғандай асқан ерліктің тұтас бітімін тұрғызғандай, қайғы-қасірет күйін сөз өрнегімен ой шыңына жеткізгендей. Баянның соңғы демі біткенше, жалғыз өзі шабысады. Есіл ер жаумен шайқаста дүние салады.
