Жалпы психология

ғана көретін тауық, кесіртке, жылан, кептер сияқты 
жануарлардың көзінде таяқшалар болмайды да, түнде ғана 
көретін байғыз, үкі, жарқанат, кірпі сияқтылардың 
көздерінде шақшалар болмайды.
Әрине, басқа түйсінулер сияқты көру түйсінуінде де 
кемшіліктер кездеседі. Сонымен қатар коздің ауруы және 
оның кейбір физиологиялық кемшіліктері қалыпты көру 
үрдісіне эсер етеді.
Моселен, кейбір адамдар заттардың түстерін ажырата 
алмайды, кобіне олар қызыл түс пен жасыл түсті көрмейді. 
Міне, көзінде осындай кемшілігі бар адамдарды дальтонистер 
деп атайды. Бүл типтегі адамдар қызыл түс пен жасыл түсті 
сары түс деп қабылдайды.
Сонымен қатар көру түйсігінің кемшіліктеріне кейбір 
адамдар жақыннан жақсы кореді де, алыстан көрмейді, ал 
енді біреулері жақыннан нашар көреді де, алыстан жақсы 
кереді.
Жақыннан корушілікке де арнаулы козілдіріктерді 
пайдалану қажет.
“Түсгерге соқырлық” хроматикалық түстерді түйсіне және 
ажырата алмаудан аңғарылады. Кейбір адамдарда толықтай 
хроматикалық түстерге соқырлық кездеседі. Барлық түстерді 
ахроматикалық қоңыр түс ретінде түйсінеді.
Статнстикалық мәліметгер бойынша, түстерге соқырлық 
ер адамдардың 4 пайызында жене әйелдердің 0,5 пайызында 
кездеседі. Соқырлық қызыл жэне жасыл түстерге жиі 
кездеседі. Ал күлгін түстерге соқырлық сирек болады.
Түстерге соқырлықтың себебі шақшалар жүмыс істемейді, 
істесе де жеткіліксіз істейді. Жарыққа, түстерге соқырлық, 
әртүрлі жануарлардъщ кору органдарын арнаулы зерттеулер 
дәледдегендей, шақшалар мен таяқшалар қүралының 
жеткіліксіз жүмыс істеуіне байланысты.
Алыстағы және жақындағы заттарды көздің торына 
дүрыс бейнелендіру үшін көздің хрусталигі бірде томпайып, 
бірде жалпайып отыруы керек. Зат жақындаған сайын ол 
томпая түседі, зат алыстаған сайын ол жалпая түседі. Көздің 
мүндай әрекетін аккомадация (латын сөзі, қазақша “көз 
үйрету” мағынасында) деп атайды. Екі көз бір көздей болып 
бірлесіп әрекет етеді, заттың суретін көздің сары дағына 
түсіру үшін олар корінетін заттарға қарай бүрылады, мүны 
конвергенция (латын сезі, қ азақш а “ж ақы н д ату ” 
магынасында) дейді.
Бір көзбен керуді — монокулярлық кору, екі көзбен көруді 
бинокулярлық көру дейді. Бүкіл сыртган келетін ақпаратгың
166

90% пайызы көру түйсіктері арқылы кабылданады, тек қана 
9%-ақ пайызы есту түйсіктері арқылы қабылданатын 
болса, қалған 1% пайызы басқа түйсіктері арқылы іске 
асатындығын психологтар дәлелдеген болатын.
Кейбір мәліметтерге қарағанда, адамның кезі жарты 
миллионнан астам түстердің реңін ажырата біледі. Біздің 
тілімізде барлығы 300-ге тарта түстердің аттары кездеседі. 
Олардың көмегімен қоршаған дүниеден бояудың барлық 
байлығын беру мүмкін емес.
Сезім органдарының, оның ішівде көру, есту түйсікгерінің 
адамньщ өмірінде атқаратын ролі орасан зор. Мәселен, көру, 
есту түйсіктерінен туғаннан айырылған адамдарда омір 
барысында ол түйсіктердің қызметін сипай сезу, тактилдік, 
діріл түйсіктері атқаратындығын көзі көрмейтін, қүлағы 
естімейтін адамдардың өмірінен нақты мысалдар келтіру 
арқьшы көзімізді жеткізуге болады.
Бір кезде есімі өлемге танымал болған, дарынды 
дефектолог-ғалым, психология ғылымдарының кандидаты, 
ерекше тагдырдың иесі, Ольга Скороходова балалық 
шағында коз бен қүлақтан айырылды, бірақ, орта және 
жоғары білім алды. Бірнеше ғылыми-психологиялық жөне 
өдеби еңбектердің авторы, көру және есту органдарынан 
толық айырылуына қарамастан, бүл еңбектер әлемдік 
ғалымдардың арасында ерекше қызығушылық туғызды. 
Оның негізгі еңбектеріне: “Мен қалай қоршаған дүниені 
қабылдаймын” (1947); “Мен қалай қоршаған ортаны 
қабылдаймын жөне елестетемін” (1954,1956); “Мен қалай 
қоршаған ортаны кабылдаймын, елестетемін және түсінемін” 
(1972).
Ол XVIII халықаралық психологгардың конгресінде 
(Москва, 1966 ж.) сойлеген сөзінде бьшай деген еді:
“Көру және есту органынан айырылған адам қолымен 
мүсінді үстап коре алады, осыдан өзі қанағаттанғандьіқ 
сезімге бәлінеді. Мен бүрьш да қолдың көмегімен ерте кездщ 
жиһазын, киімдерін, өткір бүрыштармен аяқталатын 
терезелерін, фигуралар мен әртүрлі макетгерді сезш қаоьщцау 
туралы жазған болатынмын. Осының бәрі козі көрмеитін, 
қүлагы естімейтін адамға эстетикалық түрғвданкабьодауға 
мүмкіңдік береді. Біз жердін, шөптердщ, 
R 
’
теңіздің немесе озеннің иісін, егер олар жақын болса,
ТҮИМүзыканы тындау үшін ойнап отырған адамның 
музы
^
ж
Гспабьша кольшдьі қойғавда, пырыдцап үиықтап 
S S S b ™
мойньша саусақтарымды салсам, мен одан
167

ләззат аламын”. Сол сияқты ол найзағайдың қалай күшті 
күркіреген дыбысын, теңізде шомылу кезінде толқындарды 
вибрация (діріл) арқылы қалай түйсінетіндігін, одан қандай 
ләззат алатындығы туралы тебірене айтқан болатын.
Сол сияқты Ольга Скороходова түсті ажырату, кеңістіктегі 
суреттерді, жануарлар туралы түсін іктерді қал ай
елестететіндігі, онын, таңғажайып сыры туралы тебірене 
жадды.
Есту түйсіктері
Есту түйсіктері - бүл дыбыстарды түйсіну. Дыбыстар 
екі түрге бөлінеді: музыкалық дыбыстар (өннің өуендері, 
музыкалық аспаптардың дыбыстары) жөне шулы дыбыстар 
(сылдырлау, ысқырық, тарсылдау, гүрсілдеу, үрғылау және 
т.б.). Дыбыстар қарапайым жөне күрделі болып бөлінеді. 
Қарапайым дыбыстар тон деп 
аталады (немесе 
макродабыстар). Музыкалық дыбыстар күрделі болып келеді, 
олар бірнеше тоннан түрады. Осы тондардың бірі негізгі 
болып табылады жөне дыбысының биіктігі мен күшін 
анықгайды, басқалары - қосымшалары болып саналады, олар 
обертон деп аталады. Обертондар белгілі бір биіктіктегі 
ертүрлі аспаптардан шыққан дыбыстардың ерекшелікгерін 
анықтайды. Меселен, роялден, сыбызғьщан, гитарадан. Бүл 
дыбыстардың ерекшелігі тембр деп аталады.
Сейлеу дыбыстары музыкалық дыбыстардан (негізінен 
дауыстылар) жэне шулы дыбыстардан (н егізін ен
дауыссыздар) басым келеді.
Есту түйсіктерінің органы қүлақ болып табылады. Ол 
негізінен үш болімнен түрады: сыртқы, орта және ішкі 
қүлақ.
Сыртқы қүлақ қүлақ қалқанынан және дыбыс жолдарынан 
түрады. Сыртқы қүлақ пен ортаңғы қүлақтың арасында 
өте жүқа^ бірақ күшті дыбыстарды қабы лдағанда 
жыртылмайтын, берік дабыл жарғағы бар. Ол түрлі ауа 
толқындары келіп тигенде озінше тербеліп отырады. Орта 
күлақ ауыз жөне мүрын қуысымен ерекше арна арқылы 
байланысқан.
Ішкі қүлақ бір-бірімен байланысты 3 бөлімнен түрады: 
ішкі қүлақтың жоғары бөлігі үш жарты дөңгелек арнаны 
күрайды, орта бөлігі — камерадан, төменгі бөлігі — 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: