Тітіркендіргіштің күшінің сәл ғана озгеруі нәтижесінде

табалдырығы деп атайды. Айырма табалдырығы тек 
тітіркендіргіштің күшінің өзгеруіне байланысты емес, 
сонымен қатар тітіркендіргіштің басқа қасиеттерінің 
өзгеруіне де байланысты. Мысалы, есту түйсіктері саласында 
айырма табалдырығы дыбыстың жоғарылауына тәуелді, көру 
түйсіктері саласында — түстердің (белгілерін ің ) 
айырмашылығына, ол тактилдіктүйсінулер саласында сипай 
сезу нүктелерінің қашықтығына байланысты.
Түйсінудің табалдырығының жогары болуы сенсорлық 
сезгіштіктің дережесін айқындайды. Неғүрлым түйсінудің 
табалдырығы жоғары болса, солғүрлым сезгіштік төмен 
(өлсіз) болады жөне керісінше, неғүрлым түйсінудің 
табалдырығы томен болса, соғүрлым сезгіштік күшті болады. 
Түйсіну табалдырығына сәйкес сезгіштік абсолюггік және 
айырма сезгіштігі болып бөлінеді.
Түйсінудің өзгеруі тітіркендіргіштің өзгеруіне тәуелділігі 
туралы мөселе алғаш рет эксперимент түрінде зертгеген XIX 
ғасырдың екінші жартысында Германияда физиолог Вебер 
мен физик Фехнер еді.
Кептеген экспериментгің негізінде Вебер түйсінуді сәл 
ғана байқалатын биіктікке өсіру үшін тітіркендіргіштің 
күшін биіктікке өзгерту қажет екендігін дөлелдеді.
Фехнер Вебердің зерттеуін одан ері жалғастырды.
Тітіркендіргіш пен түйсінудің озара өзгеруінің 
арақатынасы туралы өзінің зертгеулерінің қорытындыларын 
Фехнер мынадай формуламен көрсетті: түйсіктер 
арифметикалық прогрессиямен озгереді (еседі немесе азаяды), 
соған сәйкес тітіркендіргіштің озгерістері геометриялық 
прогрессиямен іске асады.
Осындай формуламен берілген тітіркендіргіштер мен 
түйсікгердің өзгерісіерінің арасындағы арақатынасты Вебер- 
Фехнердің психофизикалық заңы деп атады.
Фехнер түйсіну озгерістерінің және тітіркендіргіштің 
логарифмы арасында тікелей пропорционалдық тәуелділіктің 
болатындығын дөлелдеді. Сондықтан да Фехнердің 
психофизиологиялық заңы былай деп беріледі: түйсіну 
тітіркендіргіш логарифмына пропорционал.
Сезгіштің озгеруі
Тітіркендіргіштің бірдей күшінде өрбір адамда түрлі 
уақытта сенсорлық сезгіштік әртүрлі болуы мүмкін. 
Сезгіштік озгеріп отырады, бірде күшейеді, бірде өлсірейді. 
Сезгіштік қандай да болсын тітіркендіргішке түйсіктердің
176

бірізді ауысуында өзгереді. Бүл жерде ең алдымен 
түйсікгердің қарама-қарсылығына назар аудару қажет.
Түйсіктердің контрастылығы қарама-қарсы сападағы 
алдындағы немесе бір мезгілдегі тітіркендіргіштердің 
өсерінен сезгіштің өзгеруі аркылы байқалады.
Мөселен, ыстықты түйсінуден кейін салқындықты 
түйсіну күшейе түседі. Тып-тыныш жағдайда дыбысты күпггі 
түйсінеміз. Ашық фонда қоныр түсі өте қоңыр түс болып 
түйсініледі, ал қоңыр фонда ашық түс - оте ашыктау болып 
көрінеді.
: Сенсорлық сезгіштік түйсіктердің ертүрлі түрлерінің озара 
врекетінде өзгеріп отырады. Яғни, сезім органдарының біріне 
өсер еткен тітіркен діргіш тер барлы қ басқа сезім 
органдарындағы сезгіштіктің өзгеруін шақырады.
Сенсорлық сезгіштік адамның жалпы жағдайына 
байланысты— сергектігіне, шаршауына, денсаулығына жөне 
аурулығына. Әрбір адам өз төжірибесінен жақсы біледі: 
жалпы шаршау басталғанда кору, есіту, сипай сезу 
сезгіштікгері өлсірейді. Жоғары температуралы салқындыққа 
сезгіштік күшейе түседі.
Вгер қандай да сезім органдарының бәрі әлсіз немесе 
тіптен істемейтін болса, онда емір төжірибесінде қажетгілікке 
байланысты басқа органдардың сезгіштігі күшті дами 
бастайды.
Мөселен, соқырларда есіту, сипай сезу және бүлшық ет- 
Қозғалыс сезгіштіктері күшті дамвды. Ал саңырау, сақаулар- 
да — кору, сипай сезу, бүлшық ет , қозғалыс түйсіктері 
күшті дамиды.
Сезгіштің өзгеруінде адамньщ өмірлік төжірибесі және 
квбіне оның мамандығы, кейбір жағдайларда сезгіштікті 
артшрудың кажеттілігі пайда болады. Мөселен, музыкантгар 
дыбыстың сәл өзгерістеріне ерекше сезгіштік аңғартатыны 
белгілі, сол сияқты суретшілер де түстер мен белгілерінің 
сөл озгерістеріне ерекше сезгіштік аңғартады. Майлаушы — 
өрлеушілерде сипай сезу сезгіштігі күшті дамыған.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: