"Жанжал деп өзара іс-қимыл процесінде туындайтын, жанжал субъектілеріне қарсы әрекет ету және әдетте жағымсыз эмоциялармен ілесе жүретін маңызды қайшылықтарды шешудің аса өткір тәсілі түсініледі"

Тұлғааралық қақтығыста әрбір тарап өз пікірін қорғауға, басқасының қателескенін дәлелдеуге ұмтылады, адамдар өзара айыптауларға, бір-біріне шабуылдарға, ауызша тіл тигізуге және қорлауға және т.б. жүгінеді. Жанжал жағдайында өз эмоцияларын басқару қиын болады. Оның көптеген қатысушылары жанжалды шешкеннен кейін жағымсыз көңіл-күйді бастан кешіреді. Тұлғааралық жанжал адамдар арасындағы қалыптасқан өзара іс-қимыл жүйесінде келісімнің жоқтығын анықтайды. Оларда қарама-қарсы пікірлер, мүдделер, көзқарастар, өзара қарым-қатынастың тиісті кезеңінде Тараптардың бірі екінші Тарапқа зиян келтіре отырып, мақсатты түрде әрекет ете бастаған, ал өз кезегінде бұл іс-әрекеттер оның мүдделеріне нұқсан келтіретінін және жауап әрекеттерін қолданатынын түсінетін бір проблемаларға көзқарастар пайда болады. Мұндай жағдай көбінесе оны шешу құралы ретінде қақтығысқа әкеледі. Қақтығысты толық шешу қарсылас тараптар оны тудырған себептерді толығымен саналы түрде жойған жағдайда жүзеге асырылатын болады. Егер қақтығыс Тараптардың бірінің жеңуімен шешілсе,онда мұндай жағдай уақытша болады және жанжал қолайлы жағдайларда өзін қандай да бір нысанда мәлімдейді. Қақтығысты кез келген реттеу немесе оның алдын алу тұлғааралық өзара іс-қимылдың қолданыстағы жүйесін сақтауға бағытталған.

Алайда, қақтығыстың көзі қалыптасқан өзара іс-қимыл жүйесінің бұзылуына алып келетін себептер болуы мүмкін. Осыған байланысты қақтығыстың әр түрлі функциялары бар: конструктивті және деструктивті. Конструктивті функцияларға мыналар жатады: • танымдық (қақтығыстың пайда болуы қолайсыз қатынастардың белгісі және туындаған қарама-қайшылықтардың пайда болуы); • Даму функциясы (жанжал оның қатысушыларының дамуының және өзара іс-қимыл процесін жетілдірудің маңызды көзі болып табылады); аспаптық (жанжал қарама-қайшылықтарды шешу құралы ретінде әрекет етеді); қайта құру (жанжал бар тұлғааралық өзара іс-қимылды итермелейтін факторларды алып тастайды, қатысушылар арасындағы өзара түсіністікті дамытуға ықпал етеді). Жанжалдың деструктивті функциялары: • бірлескен қызметтің бұзылуымен; • қарым-қатынастың нашарлауымен немесе бұзылуымен; • қатысушылардың жағымсыз көңіл-күйімен; • одан әрі өзара іс-қимылдың төмен тиімділігімен және т.б. байланысты. Жанжалдарды жүйелі зерттеу кезінде оларда құрылым мен элементтер бөлінеді. Тұлғааралық қақтығыстағы элементтер: жанжал субъектілері, олардың жеке сипаттамалары, мақсаттары мен мотивтері, жақтаушылар, қақтығыстың себебі болып табылады.

Қақтығыс құрылымы-оның элементтері арасындағы өзара байланыс. Жанжал әрдайым дамуда болғандықтан, оның элементтері мен құрылымы үнемі өзгеріп отырады. А. Я. Анцупов пен А. И. Шипилов "Конфликтология" оқулығында қақтығыс динамикасының негізгі кезеңдері мен деңгейлеріне сипаттама береді: 1) жанжалға дейінгі кезең (объективті проблемалық жағдайдың пайда болуы, объективті проблемалық жағдайды сезіну, проблеманы монфликтік емес тәсілдермен шешуге әрекет ету, конфликт алдындағы жағдай); 2) жанжал (инцидент, эскалация, теңдестірілген қарсы әрекет, қақтығысты аяқтау); 3 )жанжалдан кейінгі жағдай (қатынастарды ішінара қалыпқа келтіру, қатынастарды толық қалыпқа келтіру). Психология докторы Даниэль Дэна, жанжалдарды шешу саласындағы алғашқы ғалымдардың бірі, өзара қарым-қатынасты жақсартудың төрт қадамдық әдісі қақтығыстың дамуының тек үш деңгейін көрсетеді: 1-ші деңгей: түйісу (өзара қарым − қатынас үшін қауіп төндірмейтін ұсақ қолайсыздық); 2-ші деңгей: қақтығыстар (қақтығыс кезінде түйісу-жанжал тудыратын себептер шеңберінің кеңеюі, басқалармен өзара іс-қимыл жасау ниетінің азаюы және оның бізге деген ізгі ниеттеріне сенімнің азаюы.); 3 − ші деңгей: дағдарыс (дағдарыста қақтығыстардың өсуі-қарым-қатынастың үзілуі туралы қорытынды шешім, бұл жерде қатысушылардың эмоционалдық тұрақсыздығы физикалық зорлық-зомбылықтың қаупі пайда болатын деңгейге дейін жетеді). Осылайша, тұлғааралық жанжалдың пайда болуы үшін қарама-қайшылықтардың (объективті немесе жалған) болуы қажет. Әртүрлі құбылыстар бойынша адамдардың көзқарастарына, бағаларына сәйкес келмеуінен туындаған қайшылықтар даудың жағдайына алып келеді. Егер ол қатысушылардың біріне қауіп төндірсе, онда даулы жағдай туындайды. Жанжал жағдайында жанжал субъектілері мен объектісі анықталады: • тұлғааралық жанжал субъектілеріне өз мүдделерін қорғайтын, өз мақсатына жетуге ұмтылатын қатысушыларды жатқызады.

Сонымен қатар, қоршаған ортамен қарым-қатынастардың деформациясы жасөспірімнің танымдық белсенділігінің төмендеуіне әкеледі. Мектепке және оқу қызметіне жалпы теріс көзқарас туындауы мүмкін.Сондай-ақ ересектермен, сондай-ақ құрдастарымен қарым-қатынастың теріс нәтижесі жақын жасөспірімге жақын адамдардың тамақтанбауы, ұйықтамауы, эмоционалды салқындауымен және өзінің қажетсіздігін сезінуімен, тастап кетумен қатар, отбасында немесе қоғамда (топта) артық сезіммен қатар, барлық ересектермен, соның ішінде мұғалімдермен (егер жанжал ата-аналармен немесе басқа да жақын адамдармен болса) өзара қарым-қатынастың шиеленісуін, оқу іс-әрекетіне және жалпы мектепке жағымсыз қарым-қатынастың қалыптасуын атап өтуге болады. Аталған себептер жақын айналамен, оның ішінде құрдастарымен қарым-қатынастың күшеюіне алып келеді, созылмалы психологиялық стресс жағдайын жасайды, ол өз кезегінде невроздарға немесе тым болмағанда өзіне-өзі қол жұмсауға әкеп соғады. Кіші Жасөспірімдер жасындағы тұлғааралық қақтығыстың оң рөліне келер болсақ, біз тұлғаны дамыту үшін қақтығыстар қажет екенін атап өткіміз келеді. Тек жанжалды жағдайды еңсеріп, жанжалды, қайшылықты, ішкі немесе сыртқы жағдайды шеше отырып, индивид өз дамуының жаңа сатысына шығады. Осылайша, кіші жасөспірімдердің тұлғааралық қақтығыстары әлеуметтік-педагогикалық проблема болып табылады, өйткені оның дамуына теріс әсер етуі мүмкін.