Жануарлар экологиясы

Жеддің әсерінен жануарлардың денесіндегі ылғал тез буланып, 
ылғалдың тапшылыгына ұшырайды жэне желді кезде жануарлар 
жылуын сактай алмайды. Желді кезде жануарлардың ыстыкка 
төзімділігі артады, ал суыкқа төзімділігі бэсеңдейді.
Жер бетіндегі ауаның кұрамында оттегінің мол (таза ауада - 
21%) болуы ондағы жануарлардың зат алмасуының қарқынды 
жүріліп, жасушаларда тотығу процесі пэрменді жүрілуіне мүмкіндік 
мол. Ғалымдардың жорамаддауынша гомойотермді жануарлардың 
алғаш жер бетіндегі ауалы ортада пайда болуы да ондагы оттегінің 
молдығына байланысты деп көреді. Суда жануарлардың таралуына 
ондағы оттегінің аздығы шектеуші фактор болатыны белгілі. Ал жер 
бетінің 
қай 
бөлігінде 
де 
оттегі 
жеткілікті 
болғандыктан, 
жан\ арлардың тіршілік етуі оттегінің мөлшерімен шектелмейді.
8-сурет. Жэндіктердің дене бітімінің ауада қалықтап гаралуга 
бейімделуі [Н.М. Чернова, А.М. Былова, 1981 бойынша]
1 — қысқатүмсық маса, 2 — берішші шыбын, 3 — хермес деген 
теңқанатты жэндік, 4 - жарғаққанат жэндік, 5 - жалқы жібек 
көбелегінің дернәсілі
Жер бетіндегі ауалы ортаның негізгі бір ерекшелігі — ондағы 
ылғалдың тапшылығы жэне оның өте күбылмалылыгы. Сондыкган 
жер бетілік жануарлар денесінің ылғалын сактауға жэне үнемдеуге 
эртүрлі жолмен бейімделген. Су жануарларының тыныс алу мүшелері 
(желбезек) денесінің сыртында орналасатыны бэрімізге мэлім. Ал жер 
бетіңдегі жануарларда тыныс мүшелері (өкпе, трахея) денесінің 
ішінде орналасуының өзі демімен бірге ылғал сыртқа болінуін 
азайтуга бағытталған эволюциялық бейімделу. Үрыіы қаганак 
(амнион) сүйығының ішінде даму тек күрлыкта дамитын омыртқалы
64

жануарларға тән. Бұл да ұрығын кеуіп кетуден қорғаған эволюциялық 
кұбылыс. Сонымен қатар буынаяқтылардың денесінің сырты хитинді 
кутикуламен қапталуы, бауырымен жорғалаушылардың терісінің 
сырты мүйізденген қабьфшақпен капталуы, т.с.с. терісі арқылы 
денесіндеғі ылғалдың булануын шектеп денесіндеғі суды үнемдейтін 
морфологиялық бейімделулер дамыған. Ыстық кезде көлеңкені 
паналау, ін казып мекендеу, куаңшылық кезде сулы мекенге ауып 
көшу, ылғал жетіспеген кезде зат алмасуыи күрт төмендетіп анабиоз 
күйге түсу сиякты бейімделудің мінездік түрлері де денесіне ылғал 
жинауға, оны үнемдеп жүмсауға бағытталған. Қүрлыкта мекендейтін 
көптеген жануарлар ешкандай су ішпей, тек қана жеген қорегінің 
күрамындағы суды 
пайдаланып тіршілік етеді. 
Өсімдік пен 
жануарлардың жалпы салмағының 60-90 пайызын су иеленетіндіктен 
көптеген шөпкоректі жэне еткорекгі жануарлар гіршілігіне қажетті 
суды қоректену арқылы қамтамасыз етуге мүмкіндігі толық. Ит 1 кг 
кролик етін жеудің нәтижесінде денесіне 848 мл су қорын жинайтыны 
анықталған (Шмидт — Нильсен, 1972).
Тек қана күрғақ корекпен қоректеніп, аса қуаң шөлдерде 
тірішілік ететін жэндіктер ас қорыту барысында тотығу проңесінің 
нэтижесінде зат алмасудан (метаболизм) пайда болған суды 
пайдаланады. Мысалы, Оңтүстік Африканың Намиб шөлінің қүмында 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: