Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7

Гомойтермді, пойкилотермді жануарлардан негізгі айырмашылығы органның ішкі ортасын, жылу гомеостаздың белсенді қызмет көрсету кешенді реттеу тетіктерін, оларды пайдалану негізінде қоршаған ортаның температуралық жағдайларына бейімделуі. Биохимиялық және физиологиялық үрдістер үнемі оңтайлы температуралық жағдайларда жүзеге асады.

Гомойтермді жылуалмасу типі құстар мен сүтқоректілерге тән метаболизімнің жоғары деңгейіне негезделеді. Бұл, жануарлардың зат алмасу қарқындылығының оңтайлы темпретурасында басқа тірі ағзаларға қарағанда жоғары болып келеді. Дене салмағы бірдей болғанда (2,5 кг) жыланның тәуліктік метаболизмінің саны 32,3 Дж/кг (382 Дж/м2) құрайды, суырда – 120,5 Дж/кг (1755

Дж/м2), коянда – 188,2 Дж/кг (2600 Дж/м2).

Метаболизмнің жоғары деңгейі жылу балансының пайдалану арқылы гомойтермді жануарлардың өз жылу өндіру, сыртқы жылу құны салыстырмалы түрде шағын екендігіне әкеледі. Сол себептен құстар мен сүтқоректілерді эндотермді ағзаларға жатқызамыз. Эндотермия - маңызды қасиет болып саналады, соның арқасында сыртқы орта темпратурасынан ағзаның тәуелділік тіршілігі төмендейді.

Дене температурасы. Гомойтермді жануарлар өз жылу өндіру есебінен жылумен ғана емес ерекшеленеді, бірақ өндіру мен жұмсау қабілеті белсенді болады. Осының арқасында оларға жоғары және тұрақты дене температурасы тән. Құстардың қалыпты түпкі дене температурасы шамамен 41-С әр түрлі түрлерінің құбылуымен 38 – 43,5 С. Толық тыныштық жағдайында, бұл айырмашылықтар бірнеше ажыратылады, 39,5 - 43,0 С дейін құрайды. Жеке ағза деңгейінде дене температура жоғары дәріжесін көрсетеді. Оның тәуліктік өзгерісі әдетте 2-4 С-дан аспайды және бұл тербелістер ауа температурасына байланысты емес, зат алмасу ырғағын көрсетеді.

Тұяқты және жыртқыш жануарларда дене температурасы өзіне тән деңгейінде сақталады. Түраралық айрмашылық әдетте 35,2 – 39 С дейін диапазонында өзгереді. Көптеген сүтқоректілерге ұйқы кезінде дене температурасының төмендеуі тән.

Аталғанының барлығы терең дене температурасың сипаттайтын жылулық жай-күйі деп аталатын термостатикалық денеге «ядро» жатады. Барлық гомойтермді жануарларда сыртқы қабаттары (денесінің жамылғысы, бұлшық ет бөліктері және т.б.) кем немесе айқын «қабыршағын» құрайды. Осылайша, тұрақты температура маңызды ішкі ағзалар мен үрдістерді окшаулап ғана сипаттайды. Тіннің үстірттіктері температурасының айқын ауытқуын қстайды. Ағзаға үшін бұл пайдалы болуы мүмкін, өйткені мұндай жағдайда температура градиенті ағза шекарасында және қоршаған ортада төмендейді.