Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7

Азықтық мінезқылық

Қасқырлар тобының аңшылығына Мичтің (1970) бақылауы көрсетті, құрбанның іздеу бағыты, ередеге сай, тұрақты болып келеді. Әдетті, олар осы немесе басқа жыл мезілінде құрбанының жиналатын және орналасатын аймағына барады; осы бағыттар өте тиімді және тек құрбаны мол орындары ғана ізі емес, сонымен қатар құрбанына жақындауына жақсы мүмкіндігімен қамтамасыз етеді. Өз құрбаның қасқырлар жие иіспен сезеді, сирек тыңдауымен естейді және одан да сирегірегін көзбен көреді. Жануардың жақын маңдағы қатысуын, иісін тапқаннан немесе сезгеннен кейін, алда келе жатқан қасқырлары, ал олардың артынан барлықтары, тоқтап қалады, абыожый бастайды, құйрығымен екілене бұлаңдатады, құрбанының бағытына мұқият қарап, кейді барлау секірістерін орындай немесе артқы аяқтарына көтеріледі. Көрінгенде лезде шабуыл жасалады, егерде құрбаның бірден тоқтата алмаса, кейін аулауы немесе артынан қууы басталады. Әр қасқырлық ірі жануарларға аңшылығында секіріп шабуыл жасауы міндетті сатысын құрайды. Ол тауларда, жазықтарда, бұғыларды, бұландарды, тау ішкі мен қойларын, сирек қабандарды және еліктерді аулауында қолданады. Ашық алаңдарда бұл әдіс жие қолданады, себебі құрбанына жақын арақашықтығына келу қыйындығанан туындайды. Егер жыртқышқа 200 – 500 м арасында тоқтатуға немесе шешуші күресті орындауы мүмкін болмағанда, артынан қууы көбінде тоқтатылады, себебі кейінгі оның жалғасуы еш нәтиже бермейді. Осылайша, қасқырдың құрбанын болып сирек сау жануарлар болады. Әлсіз немесе ауру жануарды анықтаған қасқырлар, оның артынан асықпай қудалай бастайды, ол толықтай әлсіремегенше дейін. Ауру малды сау малдан ажыратуын қасқарлар бертінде үйренеді. Мұндай қабілет дифференциялдық шартты рефлекстің табиғат жағдайында пайда болуы, сәтті мысалы болып келеді. Ең кішкетай құрбаның, мысалы қоян немесе жабайы қояндарын, қасқырлар өте ұзақ аңдып жүруі мүмкін, ол толықтай күшінен айырылмағанша дейін. Тобырға аңшылық кезінде қасқырлар оларды шашыратып тастауға немесе тобырдан бір немесе бірнеше жануарларын бөлуге тырысады. Осы мақсатқа жету үшін тура амалдар жасалады: басшының керемет зейіні, күтпеген секіріс жасау, қарама – қарсы жақтардан шабуыл жасау, тобыр ішінде үрей тудыру үшін тобырдың ішіне кіріп кету, бірақ жие болатыны – топтан бөлініп қалған жануарларға шабуылдау. Шабуыл кезінде фронт бойынша қууды қолданады, олар тобыр ішіне еңбейді, ал олардың ішінде бір немесе бірнеше жануардың күші бітіп, қалып қоймағанша дейін қуады. Бірнеше минуттан кейін олар жылдамдығын жоғалты, басқаларынан бөлініп, оңай құрбанға айналады. Қасқырлар тобырды ұзақ қумайды, егер әлсіз жануарды анықтамас, онда қууды тоқтатады. Олар тобырдан әлсіздер «сығып» тастайтын секілді.

Жоғарыда айтылған аңшылықтан басқа, қасқырлар өзгеде амалдарды қолданады.

Сонымен, құрбанының анықтаған соң немесе оның орны туралы алдына ала білген соң, қасқырдың тобы екіге бөлінеді. Біреулер торуылда жасырынады, ал қалғаны айдауышлар болады. Торуыл қоқып кеткен құрбанның болжамды бағытында жасалынады. Осындай аң аулау әдісі «айдау» деп аталады.

«Қоршау» немесе «аулау» әдісінің сипаты, құрбаның қуу жолында оны ұстап алуында. Әдіс негізі көп жануардың қуғыншыдан тура емес, ал айнала қашуанда жасалады. Құрбаның анықтаған соң қасқырлар 2 немесе бірнеше топқа бөлінеді. Біреулер қуа бастайды, ал екіншілері, егер құрбаны бағыттан ауытқый бастаса оған керісінше жүгіре бастайды. Осы кезде эстафетаны, олардың жағына қарай жүгірген қасқырлары қабылдап алады. Осындай ұжымдық аңшылықта келісімді әрекеттері өте жоғары. Қуғыншы мен ұстап алушының рөлдерінің ауысуына байланысты, қуғыншылардың күштерін үнемдейді. Ұқсас аңшылық тұяқтылар мен қояндарға жасалады.

«Айналу» арқылы аң аулау, құрбаның айналып алып, оны тығырыққа немесе сақинаға алу. Ол бір немесе топтық дарақтарына тиімді, бірақ белсенді қорғана алмайтын жануарларға басты түрде қолданады.

Кейде қасқырлар, құрбанының, оған ыңғайсыз жерге, мысалы, терең қабатты қарға, шалшыққа, құлама жарға т.б жерлерде тығырыққа алады. Мұндай аңшылық тәсіл «тығырыққа қуу» деп аталады.

Жеткілікті жие қасқырлар осындай «торуылдау» тәсілін қолданады. Әдетте бір өзі жүретін жыртқыштар құрбанның жақындауын немесе шығуын қозғалмай торуылдайды. Жыртқыштар икемді жасырынуды, тіршілік күйін, құрбанның мінез – құлығын, ауа райы шарттарын таңдап алады. Торуылдап тұрады: су ішетін, кешіп өтетін жерлерде, бұғы, киік қозғалыс, кемірушілер індерінің бойында.

Қасқырлармен аңшылық тәсілдерін қолданысында мезгілдік ерекшеліктеріде бар. Жазда қасқырлар жалғыз басты болып аң аулайды, жасырыну әдісін қолдана отырыпғ ұсақ жануар мен балаларын аулайды. Қыста қасқырлық тобыры кеңейгенде, олар жие топтық аңаулауды тәжірбиелейді; құрбан ретінде ірі жануарлар басым болады.

Тышқан тәріздейкемірушілерді аулап жүріп, қасқырлар олардың індерін қазып тастайды немесе жер бетіне қуып жөнелтеді. Бұл былай айтқанда «қазбалау». Бұл тәсіл белгілі амалымен асырылады. Басында жануар қозғалыссыз отырады неме тұрады орнында, қардың астында немесе жердің астындағы, басын бірінші немесе екінші құалағын жерге тигізіп, тышқантәріздес кемірушінің иісіне немесе сыбдырына құлақ салады. Кейін лезде сегіріп, бір жерге табанымен соққылайды да тез – тез қаза бастайды. Жануар осылайша, жолы негізгі інінен кесіліп қалады және жыртқыштың тісініһе ілініп қалады. Кейде осындай соққыдан шошып кеткен жануар, лезде інінен шығамен деп, бірден жыртқыш аузына түсіп жатады. Ұқсас тәсіл болып, қар астындағы тауықтарды аулауы болады, бірақ мұнда әрекеттері өте сақ болуы керек. Қазбалау кезіндегі қоз,алыстары мен тұру қалпы түлкілерді, қасқырларда, иттерде және шакалдарда бірдей болып келеді.

Келесі аңшылық сатысы – шабуыл жасау және өлтіру. Ірі құрбаның қасқырлар мен иттер құрсағынан немесе мойынан ұстауға ұмтылады, кейін бастың лезде қозғалысымен құрбанынан үлкен және терең жарақат салады. Ондағы анасы үйреткен аз емес рөлін шабуыл ойнайды.

Ұсақ құрбаның қасқырлар әдетте бірден және аулап алған орнында жеп қояды. Ірі құрбанын олар оңаша орынға алып кетуге тырысады. Өте ірі емес жануарларын қасқырлар мойынан ұстап алып, басын жоғары көтеріп, тасып алып кетеді. Ірі құрбаның сүйретіп тасыйды. Ірі құрбанын жей отырып, қасқыр тойып азықтанады және алғашқы уақытта тұтас еттің қасынан кетпеуге тырысады, өз құрбанының көптеген арамтамақтардан қорғаштайды – ұсақ жыртқыштардан, құстардан, тышқантәріздес кемірушілерден. Әдетте, олардың көп санына байланыста, оларға құрбаның толықтай жеп қоюға мұрша бермейді. Ит тұқымдасы жыртқыштарының ортасын кең тарағаны азығына «ауыр күндер үшін» деп көміптастайды. Иттер мен қасқырлар ет бөлшектерін асқазанында тасып кейін оны құсыптастайды, ал ірі бөлшектерін ауыздарында тасып жүреді. Асқазанда етті тасымалдау кезінде азыққорыту бездері тежеулеп қалады, ет қорытылған белгілерсіз ақ құсып тасталады. Олар етті жерге несесе орманды төсемекке жасырады. Қазады олар табанымен, ал тұмсығымен көмеді. Көптеген қасқырлар және әсіресе түлкілер өз қорларын нәжіспен белгілейді. Иттерде мұндай құбылыс өте сирек кездеседі.

Осындай жолмен ұрғашылары тамақты ұрпақтарына алып келеді. Қорға жинау инстинкті жануарларда өте тұрақты және қамауда ұстаған кезде өзінің мағынасыздығымен таңқалдырады, жануар «көму» кезінде ағаш төсенішті, мұрынның қанатуға дейін барады. Иттерде үйжануары ретінде мыңжылдық тіршілігіне қарамастан, осындай инстинкт жоғары немесе төмен дәрежеле сақталып қалады. Иттер жие жай жерде азық бөлшегін, ұнататын ойыншықтарын көміп тастайды.

Сонымен, аң аулау арқылы құрбаның ұстауы қасқырларда сан алуан болып келеді. Олар оған жыртқыш, сондай - ақ үй жануарларын ұстап алуға, жалғыз, шағын топтарымен немесе топпен, аймақтың ерекшелгін пайдлана отырып, физикалық, экологиялық, құрбанның мінез – құлық ерекшелігін ескере отырып аулауына мүмкіндік береді. Аң аулау тәсілдерінің байлығы – осы жануарлардың басты себептерінің бірі ерекшелігі адам жағынан интенсивті қудалауын шыдай алу қабілетінің икемді мінез – құлығы.

Қасқырдың жыртқыштық мінез – құлығы , оның инстинктті негізіне қарамастан, өте икемді. Оный әр сатысы өз алдында туа біткен, шартталған тұқым қуалауынан және жүре пайда болған бөлшектерінен, унитарлы реакцияны құрайды. Нақты аң аулада барлық құрастырушы жиынтығының орындалуы мінедетті емес, ол аң аулауға қатысушылары мен жануар саны және құрбанның қасиеті ескеріледі. Осылайша, мысалы жана туған тұяқтылыларға, қояндарға, жерде мекендейтін құстардың балапандарына ізде сатысы шектеледі, бірден лезде өлтіруімен аяқталатын, міндетті түрде құрбаның жеуме аяқталады. Қасқырларда аңшылық мінез – құлықытың негізі туа біткен белгілерде құралады: қашып бара жатқан нысананы ұстап алу ынтасы, оның жақындауы кезінде жасырынып қалу, қазатын жануармен ұқсас әрекет жасауы. Егер бөлтіріктер бірнеше болса, онда оларда болашақ топтың және құрбаның табу белгілері айқындалады: айдау, қоршау, айналу. Осындай бөлшектер ересектерде сақталып қалады, сондай – ақ оны біз иттерде байқай аламыз.

Демек, аңшылық мінез – құлығы негізі ретінде, осы алты ерекшеліктері қызметін атқарады, үшеуі жалғыздық ойында, қалған үшеуі – топтық ойында жетіледі. Қалған аңшылық белгілері отбасының оқытылуы мен тәжірбиені бөлісуі негізінде қалыптасады. Күшіктердің ойынында құрбанына шабуыл жасау мен оны өлтіруіне байланысты көптеген тәсілдері кездестіруге болады. Ойын барысында олар мойынға, иыққа және сирек ішке және аяқ қолдарына ұқсас шабуыл жасауы байқалынады.