Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЗАРЯДТАУШЫ з а т. Заряд беруші, зарядқа қосушы. ≈ Аккумуляторды з а р я- д т а у ш ы орнында жоқ болып шықты. ЗАРЯДША ү с т. Заряд сияқты, заряд тəрізді. Аттас з а р я д т а р ш а теуіп ты- нады, əйтпесе аттас емес з а р я д т а р ш а тартып қояды (М. Қабанбаев, Жиһанкез., 187).
ЗАСЕДАТЕЛЬ з а т. с о т. Халық аты- нан сайланатын қосшы би. Халық з а с е д а т е л ь д е р і советтік əділетті сотты жүргізудегі еңбекші халықтың сенімді өкілі болып саналады (Оңт. Қазақст., 01. 12. 1972, 3). ЗАСЕДАТЕЛЬДІК з а т. Заседатель болғандық, қосшы билік. Халық з а с е д а т е л ь д і г і н е жасы 25-ке толған əрбір адам совет азаматы сайлана алады (Оңт. Қазақст., 01. 12. 1972, 3).
дұрыс түсіруге қойылатын талаптар бар (Техникалық регламентін бекіту туралы қаулы).
ЗАТҚАПШЫҚ... Осыдан соң Құсайын бөгелген жоқ, жаңағы іргеге сүйеген з а т қ а п ш ы ғ ы н иығына іліп, жүруге ыңғай- ланды (К. Ахметбеков, Егіз қала, 126). 234 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ЗАТНАМА з а т. к ө н е. Заттай сый- лық. Жақсы қызмет қылып, жауда ерлік көрсеткені үшін 1863 ж. Тезек сұлтан на- градқа бір з а т н а м а алыпты («Түркістан» газеті, 441). ЗАТОН з а т. Өзен-су көліктері (қайық, кеме) тұратын жəне оларды жөндеуден өткізетін орын. З а т о н н ы ң түнгі оттары қаланың үлкен ошағынан үзіліп түскен ұш- қын сияқты екен (Қ. Ысқақ, Ақсу., 299). Бұрын қайық түгілі з а т о н н ы ң қақпасына ілмек түспейтін еді (Бұл да). Ертістің тұ- йықталып біткен кең қолтығына – кеме жөн- дейтін заводы бар, өзеншілер тұратын з а
біледі тозы ма, қосшы ма, онан кейінгі мынау колхоз деген з а у а л ы кеп кимеле- мегенде жұртпен итше ырылдаспай-ақ өмір сүретін бе едім (Қ. Ысқақов, Бұқтырма, 33). – Маған бір з а у а л қатыннан басқа мал бітіп пе еді?! (Қ. Ысқақов, Қараорман, 230).
дүрлігу тек тəуекелге бас тігу не зорлыққа қарсы тұрған бір ғана з а у а л ш ы л д ы қ емес, адамдарды іштей жаңартып, рухани түлеткен ұлы сілкініс болды (Т. Əбдіков, Өліара, 39). ЗАУЗА з а т. а с т р. Зауза айында көрі- нетін егіз жұлдыз. Түнгі мезгіл еді. Ай жаңа туған. З а у з а жұлдызына қонаққа барға- лы тұрғандай аппақ күмістей сүмбіле жымың-жымың етеді (І. Есенберлин, Алтын орда, 1, 124).
(Н. Ораз, Сиқырлы., 41). ЗАУЫҚТАНУ Зауықтан етістігінің қимыл атауы. ЗАУЫМ с ы н. ж е р г. Əжептəуір, бір қауым, бірталай. Сол бетте етпеттей жер қауып з а у ы м мезгіл қимылсыз жатты да қалды (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 12).
о жер, бұ жерін шұқылап түртінектеп жүріп, шағын рудниктер мен мыс қорытатын з а у
Менің Қазақст., 114). ЗАХМЕТ... Ауыр жүктің з а х м е т і н тұлпар білер (Қаз. əдеб., 24. 09. 1988, 7). ЗƏБІР: Зəбір берді. ж е р г. Зəбір көр- сетті, зəбірледі. Себебі жұртқа бұл з ə б і р б е р м е с е, жұрттан бұл зəбір көріп жапа шекпейтін (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 268). ЗƏК: Зəк тартты. Дымқыл тарт- ты, көгерді. Үй құрылыст арының қабырғалары з ə к т а р т ы п, ол да əжептəуір қиындық туғызып отыр (Қаз. əдеб., 21. 10. 1988, 3). ЗƏКТЕМЕ: Зəктеме су. Егінге жіберілген алғашқы су. Қызылорда, Шымкент өңірлерінде алғашқы, өте баяу жіберілген арық суын з ə к т е м е с у деп атаған (Қаз. этнография., 2, 581). ЗƏКТЕН е т. Зəк пайда болу, көгеру. З ə к т е н г е н, зардамданған қоржын там- да мұқы-тақы күн өткізуден əбден зараз- аптанып, мұғдарсыз жолға беттеп келе жатқаны мынау (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 11). Бір өкініштісі – осы ғимарат іргетасының бір метрдей жері сызға ұшырап з ə к т е н е бастапты (Лен. жас., 27. 10. 1988, 3).
еді, – деді (С. Хайдаров, Теңіз самалы, 6). ЗƏЛІМДЕН е т. с ө й л. Зəлім болу, сұрқиялану, қаныпезерлену (Ə. Нұршайықов, Махаб. жырлары, 363). ЗƏЛІМДЕНУ Зəлімден етістігінің қимыл атауы. ЗƏЛІМДЕУ с ы н. Қулау, сұмдау, сұмырайлау. Кейінгі ұрпақ əрі ақылдырақ, əрі өз есебіне жетіктеу һəм күдікшілдеу де з ə л і м д е у болып туады деген рас екен-ау (Ө. Ахмет, Қарқаралы., 201). ЗƏРЕЗЕПТЕН е т. Зəрезеп болу, мезі ету, ығыр қылу. Көңілі жақсылық атаулы- дан қайтып оңалмастай болып з ə р е з е п т е н і п жүрген еді, енді міне... (О. Бөкеев, Əн салады.., 31). ЗƏРЕЗЕПТЕНУ Зəрезептен етіс- тігінің қимыл атауы. ЗƏРУАТ з а т. с ө й л. Зəрулік, қажет- тілік. «Жұмыршағымда науқас бар, з ə р у а т үшін тұтынамын» дейтініне ешкім кешіріммен қараған емес (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 133).
барақтағы бір жігітпен танысып едім, 235 Байынқол Қалиев бəтшағар нағыз оңбағанның өзі екен. Ой- пырай, неткен з ə р ш ө п?! (Қ. Жұмаділов, Көкейкесті, 21). ЗƏТТЕ с ы н. ж е р г. Запы, запыс. Со- дан да з ə т т е көңілінің шошымалылығы түсінікті еді (К. Ахметбеков, Қасырет, 1, 319).
ЗƏУ с ы н. с ө й л. Зəулім. Қарсы алдымдағы алып домнаның з ə у биігі сол бұлттарға тіреліп тұрғандай көрінеді (Ш. Мұртазаев, Интернат., 208). ЗƏУЛІК... Анау, «дүние күйіп» жатса да шахматтан басын алмайтын з ə у л і к шал Шəкен Айманов (Қаз. əдеб., 26. 11. 1976, 4).
тын іс (Қаз. əдеб., 15. 07. 1977, 3). ЗƏУІ: Зəуі түсті. Сəті (жолы) түсті, реті келді. Бұрын Бөрібек з ə у і т ү с і п келгенде осынау нағашылары кезектесіп, жорабозаға шақырушы еді (Т. Əлімқұлов, Көкек айы, 35). ЗƏУІТАЙЫМ қ. Зəуде. – Уа, жолда- стар! Жиналысқа бастыққа мен Мəлім жолдасты ұсынамын. Үйткені бұл жолдас үйінен көп шыға қоймайтын еді, бүгін з ə у і т а й ы м келе қалған екен (Б. Майлин, Таңд., 529). ЗВЕНО з а т. Бригада құрамына кіретін кішірек құрылым (бөлім). ≈ Ол екінші з в е н о д а жұмыс істеді. ЗВЕНОАРАЛЫҚ с ы н. Екі звено ара- сында болатын (жарыс). Комбайншылар арасында з в е н о а р а л ы қ социалистік жарыс күн санап қыза түскен (Лен. жас, 06. 07. 1973, 1). ЗЕЙНЕП з а т. з о о л. «Көкек» құсы Ал- маты облысында осылай аталады. ≈ Ағаш арасынан з е й н е п т і ң даусы естіледі. ЗЕЙНЕТТЕН е т. Жұмыс істеу, еңбектену (Ə. Ахметов, Өшп. жалын, 8). ЗЕК з а т. Сотталған, түрмеде жа- засын өтеген адам. Əрісі түрмеге бара жатқан, берісі түрмеден келе жатқан «з е к т е р г е» ұқсайды (Ə. Асқаров, Таңд., 204). Əділ заңның арқасында тиісті сыбағамызды алып, өзге з е к т е р қатарында күн кешіп жаттық (О. Сəрсенбаев, Жақсының., 150). ЗЕКЕТ: Зекетің болайын. «Сен үшін құрбан болайын», «садағаң кетейін» д.м. айналып-толғану. – Өй, ақылыңнан айна- лайын, з е к е т і ң б о л а й ы н деп, айналып- үйіріледі (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 400).
түбіндегі жанында з е к е т х а н а с ы бар ең үлкен керуен сарай – Əндіжан сарайы (Лен. жас, 30. 08. 1985, 3). ЗЕНЖІР... Ескіліктің көзі болатын сөздердің бірі – оңқол, з е н ж і р (Қаз. əдеб., 29. 01. 1993).
күн анау сылқ-сылқ күліп аққан бұлақты қандап, өрістен қайтқан з е ң г і б а б а н ы ң мүйізін бояпты (Лен. жас, 30. 10. 1971, 4). ЗЕҢГІТ с ы н. с ө й л. Зеңгір. З е ң г і т көкті өзгеше бір паңдықпен тілгілеп жүрген қос қанатты түз тағысының бүркіт екенін шырамытты (А. Сейдімбеков, Тауға біткен., 49). ЗЕРДЕКӨКІРЕК с ы н. Есіне сақта- ғыш, зерделі. Мұқағали поэзиясын жа- нындай сүйіп, тамылжыта оқитын, оның терең сырларын көкірегіне түйіп алған бұл
ғаныма көңілім тасығандай (Мұқағали, 2011, №11, 83).
бала өмірден көргендерін з е р д е л е г і ш болып өседі (Жетісу, 11. 08. 1998, 2).
рына үңілгіштік, оны бақылағыштық, з е р д е л е г і ш т і к, оның мəнін аңдағыштық, өнерлілік сырларына бойлады (Ə. Ыдыры- сов, Тұлға., 196).
«мəдениетті отырықшы ел жасайды» де- ген пікірдің тайғанақтығын з е р д е л е т
Сол Електі өзені бойында кезіктірген қара лəйлек ұясы ұланғайыр далалы өлкенің талай сырын бүгіп жатқанын з е р д е л е т к е н де болар (Лен. жас, 19. 11. 1983, 4). ЗЕРДЕЛЕТКІЗ Зерделет етістігінен жасалған өзгелік етіс. Дегенмен «Таңғы жаңғырық» өмірге тағы бір татымды театр туындысы келгенін з е р д е л е т к і з е д і (Лен. жас, 18. 11. 1977, 3). ЗЕРДЕЛЕТКІЗУ Зерделеткіз етіс- тігінің қимыл атауы. ЗЕРДЕЛЕТУ Зерделет етістігінің қимыл атауы. Осынау желілі үш ойдың үшеуі де, сайып келгенде, дамудың жарқын 236 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жолына түскен халқымыздың рухани тегін тарихи аспектіде з е р д е л е т у үшін айтылып отыр (А. Сейдімбеков, Күңгір- күңгір., 50).
Аттың дене тұрқына орай з е р е қ а з ы қ т ы ң жерден биіктігі 1,5-2 м шамасында болады, мойын, кертпеш жасалады. Бұл аттың айналып тұруына мүмкіндік береді (Ер қанаты, 217). ЗЕРЕБЕ... Əскер ашаршылыққа ұрынды. Енді жігіттер з е р е б е ұстасып, ұтылған серіктерінің атын жейтін болды (І. Есенберлин, Жанталас, 78). ЗЕРЕЛІ с ы н. Зере (сауыт) киген, зересі бар. Кежімнің де сауыт сияқты көбелі, кіреукелі, з е р е л і, қаттамалы, берен- гілі түрлері болатынын көреміз (Ата салты., 67). ЗЕРЗАТ з а т. ж а ң а. Зерттеу нысаны. «Қазақстанның саяси тарихы» курсының зерттеу объектісі (з е р з а т ы) не болуы керек? (Ана тілі, 29. 10. 1992, 5). ЗЕРСІЗ с ы н. Зер салмаған, зейінсіз, ақылсыз. ≈ З е р с і з бала болмайды, əңгіме оған ой сала білуде . ЗЕРСІЗДІК з а т. Зерделі еместік, сана- сыздық. - Кешір, əке, балалық па, З е р с і з д і к пе, Шалалық па, Тек нобайы ғана қапты ойымда (М. Шаханов, Мəңгүрт., 179). ЗЕРТ з а т. с ө й л. Зерттеу. Егер мал барымталайтын біз екенбіз, ояз арқылы з е р т жүргізіңдер (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 79). ЗЕРТАС з а т. ж а ң а. Мозаика. Үшеуі з е р т а с п е н безендірілген қабырғаны, аса қымбат мебельді фойенің ішкі сəулетін қызықтап кетті (Э. Төреханов, Таудан түскен із, 132). Əсіресе «мозаиканы» з е р т а с деп алуы тілге оралымды, жүрекке жылы тиіп тұр (Қаз. əдеб., 21. 05. 1976, 2). ЗЕРТТЕМПАЗ с ы н. Зерттей беретін, зерттегіш (адам). ≈ Ол з е р т т е м п а з болып алды. ЗЕРТТЕМПАЗДЫҚ з а т. Зерттеуге деген құмарлық, зерттей беретіндік, зерттегіштік. Драмашылардың з е р т т е м п а з д ы ғ ы, күрделі де шым-шытырық өмір құбылыстарының күре тамырын дөп баса білуі жетпей жатқанға ұқсайды (Қаз. əдеб., 30. 01. 1976, 3). ЗЕРТТЕҢКІРЕ е т. Зерттей түсу, көбірек зерттеу. Шөл жəне шөлейт аймақтарды əлі де з е р т т е ң к і р е п, біраз жұмыс жүргізетін көптеген жабайы шөптер бар (Қ. Сəбденов, Қой шаруаш, 412). Уақытты көбірек бөліп, сол көгілдір жыныстарды з е р т т е ң к і р е с е к дейміз (Қаз. əдеб., 25. 03. 1977, 4).
классикалық физиканың өзіміз өткізіп жүрген қалыптасқан з е р т х а н а л ы қ сынақтары мүлдем жарамсыз (С. Рахымбек, Айдында., 36).
жұмыс істеймін. ЗЕРШАШАҚ з а т. Зерлі шашақ. Дүниені з е р ш а ш а қ шапақ шар- пып, көркем құбылыс көңіл құсыңды құйқылжытып жібереді-ақ (Оңт. Қазақст., 12. 12. 1972, 3).
тикасына барғыштап, көрерменді з е р і к т і р і ң к і р е п алатын режиссер бұл жолы самарқау көңілді сейілткен (Соц. Қаз., 25. 11. 1973, 4).
удеде жағасыз, жеңсіз көк з и п у н, ішінен қызыл жейде киіпті (М. Мағауин, Аласа- пыран, 2, 400). ЗИЫТ с ы н. ж е р г. Қас, өш, дұшпан. ЗИЫТТАН е т. ж е р г. Қастасу, өштесу, жауласу. ЗИЫТТАНУ Зиыттан етістігінің қимыл атауы. ЗИЫТТЫҚ з а т. ж е р г. Қастық, өштік, дұшпандық. Біреулер бұл талапты мақтай келді, Орысты, оқуды да жақтай келді. Біреулер «мынау кедей құтырды» деп
(Қ. Тоғұзақов, Сібір Омар, 20). ЗИЯ з а т. к ө н е. Ақыл, ес, сана, ой-өріс. Не себептен десеңіз, сөз көбейсе, халықтың байымын ұлғайтып, з и я с ы н (ой-өрісін) арттыруға себеп болады («Дала уəлəяты» газеті, 1986, №31).
237 Байынқол Қалиев шал з и я н д а т қ а л ы айтты демеді (Қ. Əбдіқадыров, Əңгім., 9).
з и я н м а с ы бар қатындар бұрынғы- дай аттан салып шауып, үшкіртуді сиретті (Б. Майлин, Таңд., 119). ЗИЯНСЫЗДАНДЫРЫЛ Зиянсыздан- дыр етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Бомба зəкірден арнаулы магнитпен алы- нып, з и я н с ы з д а н д ы р ы л д ы (Лен. жас, 29. 11. 1973, 4). ЗИЯНСЫЗДАНДЫРЫЛУ Зиянсыз- дандырыл етістігінің қимыл атауы. ЗИЯПАТ з а т. ж а ң а. Банкет. – Сол ойындардан соң ұлы мəртебелі мұрагер мен оның нөкерлеріне, құрметті қонақтарға з и
(С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 280). Бұл мысал- дан банкет сөзінің з и я п а т деген тама- ша баламасы болғанын жəне бар екенін көреміз (Ана тілі, 18. 10. 1990, 7).
зираттар көпшіліктің з и я р а т е т і п, қадір тұтатын қаралы орны саналады (Қаз. əдеб., 06. 09. 1974, 2). – Сіздер ғой Ықаңның бейітіне з и я р а т е т п е д і к деп ренжіп келе жатырсыздар (Қаз. əдеб., 01. 12. 1972, 4).
Қазақтың ұғымында з и я т т ы қ пен зиялылық, ұят пен шарапат, мейір мен кісілікті, еңбекқорлықты бойына жинаған жандарға тиесілі (С. Рахымбек, Айдында., 218). Шұбар төбеттің əлгіндей з и я т т ы ғ ы н көріп, Дəукең іш сарасында «сəтімен жолыққан ит болды» деп ырым жасап жүретін (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 115).
тынымсыз тірлігі, з и я т т ы л ы ғ ы ар- қасында қарымды қалам иесінің жинағы жарық көрмек (Егем. Қазақст., 05. 05. 2009). ЗОДИАКТІК с ы н. Зодиакқа қатысты, зодиакқа тəн. Аспанның солтүстік жарты шарындағы з о д и а к т і к шоқжұлдызды – Егіздер деп атайды (ҚСЭ, 4, 101).
Ауылда біз сақаны шігелігіне қорғасын құйып жылқының з о п а й т ы н а н немесе құлжадан жасайтын едік, қала балалары оны – сиырдың топайынан жасайды екен (Ж. Алтайбаев, Таңд. шығ., 309). ЗОРАКЕРЛІК з а т. ж е р г. Зорлық. Əрине кішкене з о р а к е р л і к көрсетпесе өздігінен ешкімнің мойынсал болатын түрі жоқ (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 128). ЗОРЛЫҚ з а т. Зор екендік; күшті- лік, үлкендік. Күрес қылып, қырық палуанымызды жықсаң, з о р л ы ғ ы ң д ы білсем, сонда ғана сен Баршынды алып кете бересің (Алпамыс, 112). Бұл əлбетте, қалайда осылай жасаймын деген
інжулер (М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 59). ЗОРМАН з а т. ж е р г. Алпауыт, зорлықшыл, қиянатшыл. – Ханғали-ау, олардың күннен-күнге з о р м а н ғ а айналғанынан көріп отырған жоқпыз ба көресіні? (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 10).
Əкпардың ауылына апарып, з о р м о й ы н ғ а қосып келе ғой, – деп сиырын жетектетіп жіберді (Қ. Жұмаділов, Соңғы көш, 1, 14). Біздің ауылдың əйелдері зеңгібабаның еркегін (бұқа) з о р м о й ы н деп əспеттейді (Қ. Жұмаділов, Таңғажайып., 9).
«күлдірмамай» деп атаған (Қаз. əдеб., 07. 02. 1992, 7).
о р ы н а л ғ а н : қ о л - а я ғ ы с ы н ғ а н д а , мертіккенде, жарақат алғанда т.б. (Қаз. этнография., 2, 634). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|