Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КӨПТЕСІП-КӨМЕКТЕСІП
- КӨПШЕЛЕНУ
- КӨПШІК: Көпшігі қисайды.
- КӨПШІКТЕУ
- КӨПІРІНУ
- КӨР: Көретін жарығы бар.
- К Ө Р Б І Л Т ЕЛ Е Н У
- КӨРБІЛТЕЛЕНДІРУ
- КӨРЕАЛМАУ
- КӨРЕГЕНСІ
- КӨРКЕМЖАЗУ
- КӨРКЕМСУРЕТ: Көркемсурет училищесі.
- КӨРЛАҒАТ
- КӨРСОҚЫР
- КӨРТЫШҚАН: Көртышқан бөрік.
- КӨРУЛІК
- КӨРІКСІЗДЕНДІРУ
- КӨСІЛІҢКІРЕУ
- КӨСІҢКІРЕУ
- КӨТЕК
- КӨТЕКІЛЕНУ
- Көтерме ағаш
- КӨТЕРІЛ: Көтеріліп ауырды.
- КӨТЕРІҢКІРЕУ
КӨПМҮШЕЛІК с ы н. м а т. Көпмүшеге қатысты, соған тəн. К ө п м ү ш е л і к сандарды үйрету – ең басты мақсат болуға тиісті (О. Жəутіков, Математика, 233).
Ақтылы қой, к ө п с е ң түйе майталман, Көк-алалы көп жылқыны қайтарған. Адай түбек, ата қоныс Атырау, Асылыңды түгел тізіп айта алман (Х. Ерғалиев, Өлеңд., 49).
ақыл шығар, əлде к ө п с і г і ш көңілің бе? (Қ. Тұрсынқұлов, Есіңде ме., 190).
с ө й л. Көптеп-көмектеп. Құтылды енді азаптан Кəрібай шал, Мүшесі коллектив- те ортада мал, К ө п т е с і п-к ө м е к т е с і п еңбегі өнген, Кедейлер бірің қалмай колхозға бар (И. Байзақов, Құралай сұлу, 301).
жете бермейді (Б. Хасанұлы, Ана тілі., 25). КӨПШЕЛЕНУ Көпшелен етістігінің қимыл атауы. КӨПШІК з а т. к ө н е. м у з. Көне саз аспабы. Қазіргі кезде қазақтың ертедегі белгісіз ісмерлері жасаған 50-ден астам көне музыка аспаптары табылып отыр. Олар: дабыл, дулыға, шың, ұран, бұғышақ, дауылпаз, сыбызғы, шертер, ысқырық,
288 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КӨПШІК: Көпшігі қисайды. Айнып қалды; басқа жаққа мойын бұрды. Бірақ, оңбаған шіркін, сайланып алған соң, к ө п ш і г і қ и с а й ы п кетті (Б. Майлин, Таңд., 301).
КӨПШІКТЕУ Көпшікте етістігінің қимыл атауы. КӨПІР з а т. с п о р т. Күресушінің басы мен аяғын тіреп, белін жерге тигізбеу тəсілі. Денесінің кілемнен дік көтерілгенін сезді. Əрең дегенде «к ө п і р г е» тұрып үлгерді (Лен. жас, 11. 08. 1973, 4).
Көңіл күнд., 93). КӨПІРІН Көпір етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Бірақ қызып кетсе к ө п і р і н і п те сөйлейтін əдеті бар (Б. Майлин, Таңд., 120). КӨПІРІНУ Көпірін етістігінің қимыл атауы. КӨПЭТНОСТЫ с ы н. с ө й л. Көп- ұлтты. Тіл туралы заңды жүзеге асыру Қазақстан сияқты к ө п э т н о с т ы респу- бликалар үшін аса зор қиындық туғызуда (Б. Хасанұлы, Ана тілі., 19). КӨР: Көретін жарығы бар. Бір ажал- дан қалды д.м. Інің туралап келген бір ажал- дан қалды, əйтеуір. К ө р е т і н ж а р ы ғ ы б а р екен (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 27). Көріп келі бар. Көреген, сəуегей, болжағыш. Бақсыларды я əулиелерді қазақ «к ө р і п к е л і б а р» деуші еді, əкемнің «көріп келі бар» ма, немене?! (С. Мұқанов, Мөлдір., 426). КӨРБАСТЫЛЫҚ з а т. Түк біл- мейтіндік, топастық. Оның к ө р б а с т ы л ы ғ ы н, тоғышар құлқын көргеннен кейін бұл көршісіне жирене қарайтын болған (К. Ахметбеков, Егіз қала, 287).
кезде 16 жыл мен араға түскен жиырма жыл көп оқиғалардың ізін к ө р б і л т е л
1973, 3). КӨРБІЛТЕЛЕНДІРУ Көрбілтелендір етістігінің қимыл атауы. КӨРГЕНСУ Көргенсі етістігінің қимыл атауы. КӨРДЕМШЕ с ы н. 1. Түк білмейтін, түкті де сезбейтін (адам). Тұран бір құлақты кесіп алып келіншегіне, бірін алып мал иесі дегендей Қанаттың атасына берді. «Өй, мынау бір к ө р д е м ш е ғой», дегендей, не заманнан қалыптасқан дəстүрді бұзған ағаларына ренжіген балалар шегінісіп кеткен (К. Сегізбаев, Жылдың., 84). 2. Тəрбие көрмеген, тəрбиеленбеген (дауыс). Дауыс ырғағымда тəрбие көрмеген к ө р д е м ш е н і ң үніндей қатқылдау əуездің болғанына Шəкең ренжімес деймін (А. Əшімов, Шығ. жин., 1, 33). 3. Нашар
біздің реставраторларымыз əлгіндей к ө р д е м ш е құрылыстарды қандай нұсқаға, қандай негізге сүйеніп салып отыр?! (Қаз. əдеб., 16. 11. 1984, 15).
көңіліндегі ащы қыжылдың не сұлу əйелге деген қызғаныштан, не жап-жас жігіттің жоғары лауазымды қызметіне деген к ө р е а л м а у ш ы л ы қ т а н туып жатқанын біле алмай, таңырқап қалдым (Н. Ораз, Сиқырлы., 54).
құрбылары құсап, шаршы топ алдында сартылдап сөйлеп, көзге түсіп к ө р е г е н
30. 01. 1976, 3). КӨРЕГЕНСІ е т. Көре білгенсу, қырағы болғансу. ≈ К ө р е г е н с і п, бойыңдағы кем-кетігіңді айтып отыруға жаны құмар. КӨРКЕМДЕГІШТІК с ы н. Көркемдей алатындық, көркемдейтіндік. Ал к ө р к е м д е г і ш т і к тəсілдері жағынан барын- ша асқақ стильге табан тірейтін шешендік сөздер тобына жанасады (Е. Жұбанов, Толғауы тоқсан., 116). КӨРКЕМЖАЗУ з а т. Əріптерді көркемдеп, сəндеп жазу өнері. ≈ Бүгін к ө р к е м ж а з у сабағы болады. КӨРКЕМИ с ы н. с ө й л. Көркемдік. Кемел аударма – түпнұсқаның өлі көшірмесі емес, тілдегі к ө р к е м и өмірлесі (М.Əлімбаев: Қаз. əдеб., 08. 08. 1986, 5). КӨРКЕМСУРЕТ: Көркемсурет училищесі. Көркемсурет өнерін үйрететін 289 Байынқол Қалиев орташа оқу орны. Студент кезінде к ө р к е м с у р е т у ч и л и щ е с і н д е оқитын бір жолдас жігітіне қиылып жүріп салдырып алған еді (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 340).
Бірақ адамның өзімшілдігі мен к ө р к е у д е л і г і, дүниеқоңыздығы мен опасыздығы тұрғанда, Алланы алдаған шайтандай адамдар азаяды дегенге мен сенбеймін (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 305). Түйсіксіз əкімсымақтар мен солардың жандайшаптарының к ө р к е у д е л і г і н пайдаланып жер алып алыпты (Ана тілі, 27. 11. 2008). КӨРКӨКІРЕК с ы н. а у ы с. Еш нəрседен хабары жоқ, надан, топас, түлей. – Елдің кім, жаудың кім екенін к ө р к ө к і р е к ез бен қандықол қарақшы ғана танымас (Е. Тұрысов, Темірлан, 174). КӨРҚҰЛАҚ с ы н. ж е р г. Еш нəрсені естімейтін, білмейтін. Оның үстіне айдаладағы к ө р қ ұ л а қ жылқышы болып шықты (Ə.Кекілбаев, Үркер, 106). Ондай абыройды кім алып беріп отырғанын естімей, шеттерінен к ө р қ ұ л а қ болып қала қойды дейсіз бе?! (Бұл да, 312). КӨРЛАҒАТ с ы н. с ө й л. Көрлəт. Енді біздің алдымызда сол шекара сыртындағы қазақтардың да тым жабайы, к ө р л а ғ а т емес, бірдеңе білетінін дəлелдеу міндеті тұр еді (Қ. Жұмаділов, Таңғаж., 187). – Ақсақал, өзіңіз не деген к ө р л а ғ а т, дүлей едіңіз? (Бұл да, 28).
саясаты еді. Халық үйдің ішіндегі мен үйдің айналасындағыдан əріні көрмейтін көркеуде күйге түсті. Мұндай адамдарды əдетте к ө р л ə т дейді (Ана тілі. 11. 09. 2008, 13). КӨРЛƏТТІК з а т. Еш нəрсені білмейтіндік, көрсоқырлық, қараңғылық. Олардың бұл нағыз надандық, көргенсіздік, мəдениетсіздік, к ө р л ə т т і к екеніне де санасы жетпей ме деп қорқамыз (Ана тілі, 04. 12. 2008).
бірте кеңшіліктің аяғы келеңсіздікке, көнтеріліктің ақыры к ө р л і к к е апа- рып ұрындырып жүргенін көрсек те, төрт құбыламыз түгел сияқтанған сыңай байқатумен келеміз (К. Ахметбеков, Қасірет, 1, 143). Ақыры сол қауқарсыздық, мəнжубастық, к ө р л і к неге əкелгенін қара (Т. Қосуақ, Мəрмəр., 169).
қатынын мақтағанша, қасында жүрген аппақ сұлуды неге көрмейді, к ө р м ə д і к болмаса? (О. Сəрсенбай, Шығ., 5, 128). – Жоқ, бауырым, қылмыс түгілі сайтаны да жоқ. Онан да түк көрмеген к ө р м ə д і к п і н, қорқақпын десейші (А. Мекебаев, Аңызақ, 86). Көкжендеттің майын беруге, əрине, болады. Бірақ кілең к ө р м ə д і к т
Сырлы наз, 73). КӨРМƏДІКТІК з а т. Түлейлік, ноқайлық; түк білместік. Айызы қанғанда көңілі алағаржақ тартқан Бұғыбай: «Қап, к ө р м ə д і к т і г і м д і-а й! Тірсегін неге ғана тілдім?!» деп өкінетін болды (Жалын, 1974, №5, 83).
күн баласына к ө р п е л д е ш і м, жəуті- гім деп сыбырлап қана айтатын майда қоңыр үнін сағынамын (Е. Тұрысов, Ақбақай, 66).
үстіне төселген к ө р п е ш е с ы м а қ т ы ң да, жүндері түйтпелектеліп, қобырап көрінеді (К. Ахметбеков, Егіз қала, 179). КӨРСОҚЫР с ы н. а у ы с. Надан, топас; еш нəрседен хабары жоқ (адам). КӨРСОҚЫРЛЫҚ з а т. Еш нəрсені білмейтіндік, парықсыздық. Нұржамалдың түк көрмеген к ө р с о қ ы р л ы ғ ы н тілдеп, тізе бүкпестен кері бұрылды (Қ. Жиенбай, Таңд., 1, 242). КӨРТЫШҚАН: Көртышқан бөрік. Көртышқанның терісінен тігілген бөрік. Əлгінде ғана бір-бірін көруге ұялғандай тиін бөрік, суыр бөрік, к ө р т ы ш қ а н
он сегіз көзді милықтата бүркеп алыпты (Қ. Ысқақ, Ақсу., 479).
Олардың Бəнуға тағы да қандай к ө р у л і к көрсететінін ойлап, соған налып отыр (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 183). 290 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КӨРШІ з а т. с ө й л. «Көрші-көрші» деп аталатын ұлттық ойынның ауызекі сөйлеу тілінде қолданылуы. Кешке тағы да айтыс жəне əн салу, күй тарту, жұмбақ, жаңылтпаш айту, балтамтап, хан, к ө р
ды ойнап, түнді еңсеріп барып тарасатын (Х. Арғынбаев, Қаз. семья, 211). К ө р ш і ойынын үлкен бөлмеде өткізуге болады. Ойыншылар екі-екіден дөңгеленіп отыра- ды. Жүргізуші «Көршіңмен татусың ба?» деп сұрайды (Ойын-сауық, 166).
Онысы Баршынға ер-азамат жетпей тұрған бір кемеге к ө р ш і к бол деген қолқа еді (Ə. Сараев, Тосқауыл 22). КӨРШІҚАҚЫ з а т. Көрші парызы, көршілік борыш. К ө р ш і қ а қ ы с ы ұғымы көршісіне қиянат жасамау, қиын-қыстау жағдайда жəрдемдесу, той-томалақта қонақ күтісу, қазан-ошақ, аяқ-табақ араластығы тəрізді нəрселерді қамтиды (Қаз. этногра- фия., 3, 212). КӨРШІҚАҚЫЛЫҚ с ы н. Көрші- қақысына қатысты, көршіқақысына тəн. Шешесінің жерлеуіне келмесе де, жетісіне қатысып кетсін деген к ө р ш і қ а қ ы л ы қ ниет те біздікі (Қаз. əдеб., 09. 09. 1988, 14). Өйткені бұл ежелгі достық қарым-қатынас пен к ө р ш і қа қ ы л ы қ пейілді көзқарас- тың да əсер еткенін ұғындырады (Қаз. əдеб., 08. 05. 1987, 7). КӨРІКСІЗДЕНДІР Көріксізд ен етістігінен жасалған өзгелік етіс. Соң- ғы бір-екі күннен бері түскен аяз айнала- ның бəрін мұзбен құрсаулап, орман ішінің күзгі қоңырқай тіршілігін одан əрмен к ө р і к с і з д е н д і р е, көңілсіздендіре түскен (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 60). КӨРІКСІЗДЕНДІРУ Көріксізден етіс- тігінің қимыл атауы. КӨРІМДІКШІЛ с ы н. Көрімдік алғанды ұнататын, көрімдік сұрағыш. Сол сəт к ө р і м д і к ш і л жеңгем оның жүзін бүркеген орамалын серпіп ашып жіберді (З. Қыстаубаев, Ақ түн, 16). КӨРІМТАЛ с ы н. Көргіш, көреген. Бөгде көз к ө р і м т а л, Жылқыбай осы жаққа келген бетінде: «Осы елде сым мен уəкіл көп екен!» - деп таңданған-ды (Т. Əлімқұлов, Көкек айы, 23).
дəрігерге к ө р і н д і. 2. Көмекші (модаль) сөз. ≈ Биыл қыс суық болатын к ө р і н е д і (Қаз. тілі грамм., 1, 172). КӨРІПКЕЛДІ с ы н. Көріпкелі бар, сəуегей, болжағыш. Сақал-шашы ағарған тəуіпті нағыз к ө р і п к е л д і сəуегей дерсің (Қаз. əдеб., 14. 03. 2011).
Əбден тəсіл алып төселгендік пе, əлде туа біткен сергектік пе – көрмей танып, айтпай білетін к ө р і п к е л д і л і к т е н құралақан емес сияқты (Ə. Сарай, Атырау, 415).
бүркеп, көлегейлеп тұрған үлкен перде – «шымылдық», ал шымылдық ішіндегі қыздың орны – «к ө с е г е» делінген (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 2, 10). Қыз бойжетіп ұзатылғанда, к ө с е г е с і н жаса- уымен бірге алып кетеді (Бұл да, 10).
темірді көлденең ұстаған қалпы тебіреніп кетті (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 6).
тардан мойнын озық ұстап, к ө с е м д е н е жүру оның мызғымас əдеті (Б. Соқпақбаев, Өлгендер., 346). КӨСЕМШЕЛІ с ы н. л и н г в. Көсемше араласқан, көсемше тұлғалы. Ал қазақ тілінде есімшелі, к ө с е м ш е л і бағыныңқы сөйлемдердің бастауыш пен баяндауышта- ры жақтас болмайды (Қазіргі қаз. тілі, 517). КӨСЕМШЕЛІК с ы н. Көсемше тұлғалық, көсемше боларлық. Ашық райдың, күрделі етістіктің құрамындағы к ө с е м ш е л і к формалар көсемше мағынада емес, басқа мағынада болады (Қаз. қаз. тілі, 321).
қарады да, бұрылып жүре берді. К ө с е у л і ападан қорыққан жоқ (Жалын, 1973, №6, 27).
КӨСКІ з а т. Балқыманы араластырып тұратын ұзын темір; көсеу. Оған дəлел ретінде жеміріліп қалған к ө с к і темірді көрсетті (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 34).
291 Байынқол Қалиев КӨСІЛІҢКІРЕ е т. Аздап көсіле түсу, аяғын созыңқырау. Ол түлкі тымақтың бауын ағытты да, ақ пиманың қайырма қонышын қара санына созып, к ө с і л і ң к
бұрылып, сипаланып еді, құмсақты к ө с і ң к і р е п жіберген қолына қойдың ба, ешкінің бе, екі-үш түйір құмалағы түсті (М. Айымбетов, Құмөзек., 59).
сабау, к ө с і п с а б а у, көпіртіп сабау деген түрлері бар (С. Қасиманов).
ажалы дөп, Ақыр түбі Сауырық, Сұраншы жаудан өлген, К ө т і м д і д е с ү р т п е й
нің., 105). КӨТЕГЕЙ ү с т. с ө й л. Арты, арт жағы. Ала ат мінген жалғыз адам келе жатыр бейсауат. К ө т е г е й і – Күршім жақ, бет алысы – Қараекем шаты (Ж. Ай- мауытов, Шығ., 147). КӨТЕК з а т. с ө й л. Қызтеке. Бүгінгінің əйелге ұқсаған еркектерінің сиқы осы! Үлбіреген алақандарына қарап, к ө т е к пе деп қаласың (Ж. Қорғасбек, Жынды., 259). КӨТЕКІЛЕН е т. ж е р г. Жағымпазда- ну, жарамсақтану, жалбақтау. Енді еш- кім саған к ө т е к і л е н і п жылмаңдай ал- майтын болады (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 106). КӨТЕКІЛЕНУ Көтекілен етістігінің қимыл атауы. КӨТЕН: Көтен асқызу. э т н. Мал алғаш төлдей бастағанда берілетін ырым (ас-тағам). Ол «күйектің алды болып Мұқиттың тұсағы туды, кешке тəтеме к ө т е н а с қ ы з а м ы з» деп қуана күбірледі (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 10). КӨТЕНАСАР з а т. э т н. Алғашқы төл туғанда көтен асып, арнайы қонақ шақыру рəсімі. Алғашқы төл туған кезде к ө т е н а с а р жасалып, ауыл адамдары кəделі дастарқанға шақырылады (Қаз. этногра- фия., 3, 221).
түскенше, тіпті əрі кеткенде мизам шуақтың соңын ала келген жұртқа пана болар кішкене баспана к ө т е р с е м деген талап бар (М. Айымбетов, Құмөзек., 70).
(ҚСЭ, 9, 49). Өрмек құру үшін 3-4 кергіш қазық, күзу арқалығы, күзу шыбығы, к ө т
жəне жіптер қажет (Бұл да). Көтерме ағаш. Өрмек тоқу кезінде желі жіптерін көтеріп байлайтын ағаш; күзу ағаш (Қаз. этнография., 3, 252). КӨТЕРМЕКІЛ з а т. Асық ойнап, ұтылғаны ұтқанын көтеріп ойнайтын ойын. К ө т е р м е к і л ойнап, кеней атып, ұтқаны ұтылғанына арқалатып мəре-сəре болып жатқан (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 103).
КӨТЕРІЛ: Көтеріліп ауырды. Ақылынан адасты, жынданды. – Бір к ө т е р і л і п а у ы р ғ а н əйел келіп жүр деп еді жұрт, осы екен ғой (Жалын, 1974, №4, 22). КӨТЕРІМДІЛІК з а т. Көтерімді болғандық, көнбістік, шыдамдылық. Сөйте тұра баяғы к ө т е р і м д і л і к пен көнтерілікке тағы шақырды (Ж. Тұрлыбаев, Тамыз таңы, 269). КӨТЕРІҢКІРЕУ Көтеріңкіре етіс- тігінің қимыл атауы. КӨТЕРІСПЕК з а т. Балалардың бір-бірінің сақасын көздеп атып, тигізе алмағаны үшін көтеруге мəжбүр болатын асық ойыны; көтермекіл (Қаз. этнография., 3, 223). К ө т е р і с п е к немесе атбақыл ойынына екі ойыншы қатысады да, ойынды өздері ұнатқан жерлерінде ойнай береді (Б. Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 50).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|