Жауапты редакторлар
К І Р М Е : К і р м е к ү й еу
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КІРМІНЕЗДІ
- КІРПІТІКЕНЕК
- КІРІМ
- К І Р І П ТА РЛ А Н У
- КІСЕНДЕЛУ
- КІСІКИІКТЕНУ
- КІСІСІ
- КІТАПЖАНДЫ
- КІШКЕНТАЙСЫНУ
- ҚАБАҚ : Қабағының астымен қарады.
- ҚАБАН: Қабан желке.
- ҚАБЫЗ 1
- ҚАБЫҚТАЛУ
- ҚАБЫЛ
- ҚАБЫЛДЫҚ
- ҚАБЫНДЫРҒЫШ
- ҚАБЫРҒА: Қабырға жол.
- ҚАБЫРҒАЛЫ: Қабырғалы кеңес.
- ҚАБЫСЫҢҚЫРАУ
- ҚАҒАЗ: Қағаз майы.
- ҚАҒАЗДАЛУ
- ҚАҒАНАҚ
- Қ А Ғ А Н С Ы РАТ У
- ҚАҒЫЛЖЫҢ: Қағылжың түйе.
К І Р М Е : К і р м е к ү й еу . Қ а й ы н жұртында қалып қойған күйеу. Өз елінде жанашыр жақыны жоқ жарлы жігіттер бөтен елде кəсіп қуып жүріп үйленіп, қайын жұртында қалып қойса, оны к і р м е к ү й е у деп атандыратын (Х. Арғынбаев, Қаз. халқы., 167). КІРМІНЕЗ с ы н. с ө й л. Мінезі жа- ман, нашар мінезді (адам). Сонымен бір- ге аталған к і р м і н е з, кертартпа психо- логия көп реттерде қоғамдық орнын əлі толық анықтай алмаған адамдардың ара- сында жиі кездеседі (Лен. жас, 14. 04. 1973, 3). КІРМІНЕЗДІ с ы н. с ө й л. Жаман мінезді, ашушаң. КІРМІНЕ ЗДІЛІК з а т. Мінезі жамандық, ашушаңдық. Біз адамды адам деп бағалаудан гөрі оны қайткенде кемсітем, қорласам деп тұратын к і р м і н
ортаға салуды мақұл көрдік (Лен. жас, 14. 04. 1973, 3).
шын үнемі «к і р п і» модасымен қойып жүретін болған соң тағылған айдар ғой (К. Сегізбаев, Жылдың ең., 147). КІРПІКШЕШЕНШЕ ү с т. Кірпі секілді, кірпі сияқты. Қанатты көрдім. Бүкшиген күйі тізесін көтере, к і р п і к ш е ш е н ш е жиырыла түскен (Д. Рамазан, Жылап аққан., 249). КІРПІТІКЕНЕК з а т. с ө й л. Кірпі (шаш қою модасы). Шашын сол кездің мо- дасымен к і р п і т і к е н е к қып қырқып қи- ғызған (З. Қабдолов, Менің Əуезовім, 46).
енді «к і р п і ш т і ң» ондығын құшақтайды да, əлгі «түйенің» бəрін алды (М. Əлімбаев, Тəрбие., 58). – Мұндай сұмдықты кім көрген, қас қылғандай бір қолға төрт к і
қайғырып (Қаз. əдеб., 11. 08. 1978, 4). КІРТ...? Азау, Азау дегенің Əл-Ғұсман паша жұрты екен. Дін іслəмнің к і р т і екен. Азаудың ер Доспамбет ағасы Азаудың бір бұрышындай нарты екен! (Доспанбет жырау: Нар заман., 21).
309 Байынқол Қалиев КІРІМ з а т. ж е р г. Кіріс. Есепқұмар біреулер Шекеннің биылғы жылы трак- торымен табар к і р і м і н есептеп, шотқа сала жүруді де естерінен шығара қоймады (Т. Əлқанұлы, Тірліктен., 22).
дына барып, к і р і п т а р л а н ы п қол қусыр. Құныңды кесе ме, қылмысыңды кесе ме, солар шешеді (Ардагер (газет), 17. 06. 2010, 4).
Ату үшін адырнаны кері қарай қайқайта иіп кереді. Оған қайыстан, тарамыстан не- месе жібектен жасалған керме жіп к і р і с байланады (Қаз. этнография., 1, 65). Қазақ садағы екі бөліктен тұрады: серпінді бөлігі – адырна, оған керілген, оқты тіреп ататын жібі – к і р і с (Бұл да, 2, 179). Садағына сары жебені салдырған, Садағының к і р
көзін ойдырған (Махамбет: Нар заман., 227). Алты атқа алған адырна Ата алмасам, маған серт! Шым жібектен ескен к і р і с і, Үзіліп кетсең, саған серт! (Қарасай-Қази: Ақсуат, 2, 76). КІРІСТЕ е т. Кіріске кіргізу, кіріс етіп жазу. Ол келісімен ноябрь, декабрь айла- рында туған жас бұзауларды 1984 жылдың есебіне емес, 1985 жылдың январь айының есебіне к і р і с т е ң д е р деп бəрімізге бұйрық берді (Қаз. əдеб., 29. 11. 1985, 14).
барынып сұрап алған жалғыз бала к і с ə п і р л е у өссе не болмақ? (Қ. Жиенбай, Даңқ., 121). КІСЕНДЕЛУ Кісендел етістігінің қимыл атауы. КІСЕУ з а т. с ө й л. Кісен. Сондай-ақ желдік, терлік, тартпа, жабу, көпшік, к і с е у, тұсау, шідер сияқты басқа да ат əбзелдері жетерлік (Ер қанаты, 198). КІСПҰРЫШ с ы н. ж е р г. Оңбаған, жексұрын, сұрқия, ит. – Ол иттің бала- сын, – деді Сыдық, – мен көптен білем. Құдайды білмейді ол к і с п ұ р ы ш. Сол иттігімен мал жиып, асхана орнатып отыр (Қ. Əбдіқадыров, Əңгім., 30). Кеңес өкіметі келгелі айылын жиды. Əйтпесе арғы жерде ə десең, мə дейтін нағыз к і с п ұ р ы ш т ы ң өзі (С. Елубай, Ақ боз., 27). КІСІКИІКТЕНУ Кісікиіктен етіс- тігінің қимыл атауы. КІСІЛІК з а т. с ө й л. Керсен. Ердің адам мініп отыратын тұғырлығын «к і с і л і к» деп атайды. Кей жерлерде «керсен» дейді (Ер қанаты, 261). КІСІСІ е т. с ө й л. Кісімсі. Ерімбет сон- ша еріншек жігіт, тек адалсынып, таза к і с і с і п жүргені болмаса, үйіне керек-жарақ та- уып, реттеуге шорқақ-ақ (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 152).
Қазір мектеп балаларының тіліне зер са- лып қарасаңыз, к і т а б и л е н е бастаған кедейлеу сөз қорын байқайсыз (Қаз. əдеб., 06. 04. 1973, 3).
Абдуллаев көркем əдебиет басылымдарын қойнынан тастамайтын к і т а п ж а н д ы
ұстамаймын! – деп жанындағы к і т а п қ а б ы н лақтырып тастады (Т. Нұрмағамбетов, Дарияның арғы., 59). КІТАПХАНАШЫЛЫҚ з а т. Кітап- ханашы болушылық, кітапханашы қыз- метін атқарушылық. К і т а п х а н а ш ы л ы қ- т ы қолына алған жарты жылдан кейін, ба- лалар арасындағы жұмыс жөніндегі бай- қауда жүлделі орынға ие болды (Лен. жас, 22. 08. 1974, 3). КІШ: Кіш етті. с ө й л. Кіші дəретке отырды, сиді. – Сен де түрегеліп тұрып к і ш е т е с і ң бе? – деп сұрады (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 408). Баланың кəк етуі үшін, к і ш е т у үшін түбектен қолайлы нəрсе жоқ (Қаз. əдеб., 15. 11. 1991, 9). КІШКЕНТАЙЛАУ... Нұрлан бұрылып, құрбысымен бірге өтіп бара жатқан бойы к і ш к е н т а й л а у, қараторы қызды көрді (Н. Исабаев, Өмір., 119). КІШКЕНТАЙСЫНУ Кішкентайсын етістігінің қимыл атауы. КІШІ: Кіші Аю. а с т р. Аспанның Солтүстік жарты шарындағы Керік жəне Айдаһар шоқжұлдыздарының аралығында жатқан шоқжұлдыз (ҚСЭ, 6, 191). Шоқжұлдыздардың саны көп. Олар: Аққу, Арыстан, Бүркіт, Жетекші,
310 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Мерген, Сарышаян, К і ш і А ю, Үлкен Аю т.б. (Х. Əбішұлы, Халық астр., 9). Жетіқарақшының қасында кішілеу бір жұлдыз бар. Ол – К і ш і А ю шоқжұлдызы (Х. Əбішұлы, Аспан сыры, 80). Кіші отыз жеті. п е р и ф р. Кол- бин əкелген қыспақ. Колбин кезіндегі дүрбелеңді немесе қазақ кадрлары қалай қуғындалғандығы қазір «к і ш і 37» деп аталып жүр (Парасат, 1999, №7, 25). КІШІЛІК з а т. Екінші əйел, тоқал. Болған соң шеше дана, əке мықты, Биік- ке шаңырақты көтеріпті. Ұлғайған шағын- да Əлпеш Белгібайға, Сіңлісін к і ш і л і к к е əперіпті (Н. Айтұлы, Ту, 48). – Ақтұмсық- тың бойжетіп отырған қызы бар. Соны к і ш і л і к к е сұраңыз (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 97). Төрежан сынды сəбиді Жұмы- сына салуға, Алмажан сынды бейбақты
құйрық, сояу құйрық, шұбалаң құйрық, қ а б а қ ұ й р ы қ, сымпыс құйрық, сыпсың құйрық, сыпыс құйрық, ит құйрық, шолақ құйрық деген атаулар қалыптасқан (Ж.Қоқанова, Түк жəне тері атау., 8). ҚАБАҒАТ ү с т. ж е р г. 1. Бəрі, түгел; 2. Қатты, тіптен. Келін келді жамағат Сен келеді дегенде Қуанды жұрт қ а б а ғ а т (А.Үлімжіұлы, Шығ., 2, 391). ҚАБАҚ : Қабағының астымен қарады. Жақтырмады, түнерді. – Қой, бастыққа келіп бас имесем, ертең қ а б а ғ ы н ы ң а с т ы м е н қ а р а п жүрер, - деп əлгі адам қос қолын ұсынды (Б.Дəулетбаев, Сүмбілшаш, 76).
Қанипа кейінгі бір жылда не бір қ а б а қ а т жаманшылықтарды да, жан семірткен талай ғажап жақсылықтарды да көрген екен (С.Омаров, Қызыл арай, 217).
кездесіп, ентігін басқан соң, Меңүтай оны ана жолы берген уəдесі бойынша қ а б а қ
136). Əсіресе кенттің қақ ортасындағы мынау қ а б а қ х а н а н ы ң қазаны күні- түні отта қайнап, даяшылар мен аспаздар абыр-сабыр болып жататын (Бұл да, 195).
жирен үстінде бүгінде үрген местей ора- сан семірген кілбік көз, қ а б а н ж е л
үй., 119). ҚАБЫЖЫҚ з а т. ж а ң а. Кино түсіргенде қажетті, бір нəрсенің бейнесі түсірілген жұқа, жылтыр нəрсе; жұқалтыр (пленка). Бұл не бас қатыру десек, теледидардағы қ а б ы ж ы қ т ы желімдеуге байланысты баламаларын табу керек болыпты (Ана тілі, 20. 03. 2008, 4). ҚАБЫЗ 1 з а т. с ө й л. Қауыз (Ж.Досқараев, Қаз. тілі жерг., 135).
з а т. ж е р г. Қапырық. Қойдың буаз кезінде қораның асты сыз, ауасы қ а б
1964, №12, 31). ҚАБЫЗДАТ Қабызда етістігінен жасалған өзгелік етіс. Осы бейуақ күй кө- ңілге күрсініс шақырып, жұқалаң мұң қ а б ы з д а т а д ы (О.Бөкеев, Өз отыңды., 110). ҚАБЫҚЖЕГІ з а т. з о о л. Ағаштың қабығын жеп тіршілік ететін, кішірек келген қоңыз. Қ а б ы қ ж е г і л е р – бойы 1 см болатын қоңыздар. Олардың өмірін ағаштан ажыратып ала алмайсыз (Жəндіктер, 33). Қ а б ы қ ж е г і (короед), ұзынтұмсық (долгоносик) қоңыздардың дернəсілдерінің аяқтары болмайды (Р.Сəтімбеков.., Қызықты биология, 77). Бір тоқылдақ күніне 700-900 қ а б ы қ ж е г і немесе 50 зауза қоңызын жеп, орманға өте көп пайда келтіреді (Қ.Аймағамбетова, Табиғат тану., 41).
жыңғылдан немесе қ а б ы қ т а л ғ а н тал мен мойылдан əзірлейді (Ер қанаты, 290). «Көксала» деп қ а б ы қ т а л м а ғ а н, бірақ бұтақталып буып тастаған түзу талдарды айтады» (Қазақст. ауыл шаруаш., 1969, №7, 60). Қ а б ы қ т а л ғ а н уық бойы тал-
311 Байынқол Қалиев ды пеш қызуына ұстап, əбден қыздырып алғаннан кейін тезге салып түзейді (Лен. жас, 16.11.1985, 4). ҚАБЫҚТАЛУ Қабықтал етістігінің қимыл атауы. ҚАБЫҚША з а т. б и о л. Өсімдік жасушасының (клеткасының) ең сыртқы бөлшегі. Əрбір клетканың тығыз, мөлдір қ а б ы қ ш а с ы болады. Ол өте жұқа келеді (Биология, 23). Өсімдік клеткаларының құрылысы күрделі болады. Клетка сырт жағынан қ а б ы қ ш а м е н қапталған (Бұл да, 26).
Мəртебелі мейманның құрметіне жасалған қ а б ы л ғ а арнайы шақырылған Ораз- Мұхамедке өзгеше ықылас көрсетілген (М.Мағауин, Аласапыран, 2, 246).
Бізден басқа халықтарда біреудің бір нəрсесі тəуір екен деп еліктеушілік, оны табан астында қ а б ы л д а у ш ы л ы қ тіптен жоқ десе болады (Ата салты., 8).
теді (Қазақ, 12.07.2002). ҚАБЫНДЫРҒЫШ з а т. м е д. Қабынуға себеп болатын, қабындыратын нəрсе (вирус). ҚАБЫНЫҢҚЫ с ы н. Аздап қабын- ған, ісіңкі. Көксау қойдың өкпесіндей Екі беті қ а б ы н ы ң қ ы, Бұршақ соққан көктесіндей Шаш дегенің қиқы-жиқы (Қ.Аманжолов, Біздің дастан., 260). ҚАБЫРҒА: Қабырға жол. Таудың бетінен көлденеңдей жасалған жол, қап- тал жол. Арғы беттегі қ а б ы р ғ а ж о л м е н 2-3 атты кісі төмен түсіп келеді екен (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 1, 23). Қабырға қазы. э т н. Қабырғаның май- ынан жасалған қазы. Ішінен екі қыртыс қазы шықты. Бұның өзі кіндік қазы, тел қазы, жая қазы, омыртқа қазы, қ а б ы р ғ а
1986, 9). Қабырға сағат. Қабырғаға іліп қоятын сағат. Қ а б ы р ғ а с а ғ а т ы серіппе немесе безбен арқылы қозғалысқа келеді (Шаңырақ, 78).
қариялардың осынау қ а б ы р ғ а л ы к е ң е с і н е кедергі жасамай, киіз үйден қалай шығып кетудің амалын ойлады (Ə.Əлімжанов, Жазушы, 68).
өзгерген жапырақтар. Сыртқы қ а б ы р ш а қ т а р – құрғақ, жаңғақ тəрізді, ал ішкілері етжеңді жəне шырынды келеді. Олар түбіртекке орналасады (Биология, 96).
шынжау етті жасамыс кісі (Ə.Асқаров, Таңд., 114).
көркейтіп отырады (Қаз. əдеб., 25.08.1989, 14). «Тəуелсіз Қазақстан үшін қан төккен ерлердің қ а б і р с т а н ы» деген арна- улы орын даярланып, ол жерде кешегі желтоқсан батырларына дейінгілер еске алынса, бұл да кейінгі ұрпаққа үлкен өнеге (Жас алаш, 03.11.09). ҚАБІРШІ з а т. 1. Қабір қазушы, қабір қазумен айналысатын адам. 2. Қайтыс болған адамды бейіт басына апарып, жерлеуші; қабірге салушы. Бейіт басына əйелдер бармайды, олар ауылда қ а б і р ш і л е р д і тосады (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 111). Құныс марқұмның бас жағын көтерді де, Əлім мен екі-үш жігіт аяқ тұсынан демей көтеріп қ а б і р ш і л е р г е берді (М.Мəжитов, Құныскерей, 233). Еңбек еткенін есепке алғандай болып əсіресе қ а б і р ш і л е р жағы қарбытып-қарбытып жейді (Ж.Мусин, Туған үй., 67). ҚАҒАБЕРІСТЕУ с ы н. Көзден таса- лау, қалтарыстау (жер). Сирек тоқылған талшарбаққа салынды, сабан толтырып, көлдің көзден таса қ а ғ а б е р і с т е у бір қамысты жиегіне орнатты (Ф.Дінислам, Көл жағасында, 19).
теміреткіге жағады. ҚАҒАЗДАЛ Қағазда етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Бəйгені кімнің 312 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі аты алғаны, ат иесінің мекенжайы мен ру-тайпасы да қ а ғ а з д а л а т ы н (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 267). ҚАҒАЗДАЛУ Қағаздал етістігінің қимыл атауы. ҚАҒАЗҚОЙ с ы н. Қағаз жазғыш, қағазқұмар. Сол күдікті кезеңде зəкүншік, қ а ғ а з қ о й, арызжанды кеңселер мен əкімдерге тосқауыл болатын деректі қағаздар керек (М.Əуезов, Абай., 363).
Қораның қ а ғ а н а қ қабырғасы тез қақырайды (С.Лəмбетов, Əке жолы, 85).
қайда? Кімге ел-жұрт іздермін? – десті. Қ а ғ а н д ы халық едім, Қағаным қайда, Қандай қағанға күш-қуатым беремін? – десті (Ертедегі əдебиет., 33). Қ а ғ а н д ы халық болып тұрып, қағанын жойған еді, елді халық болып тұрып, елін жойған еді (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 37). ҚАҒАНДЫЛЫҚ з а т. к ө н е. Жеке қаған болғандық, елдік, хандық. Тəңірі жарылқағандықтан Елдігін əлсіретті, Қ а ғ а н д ы ғ ы н қағансыратты. Жауын бейбіт етті (Ертедегі əдеб., 35). Бұл елден тұңғыш рет беті қайтқан көрші қ а ғ а н д ы қ т ы ң ханы ызаланып, бар əскерін осында ағылтыпты (Қ.Ботбай, Егіз., 49).
Түркі иелігінен айрылған халықты, Ата- баба мекеніне қайта орнатты (Ертедегі əдеб., 34). – Түркі халқы қанша қиналсақ та, бəрібір қайта түледік. Енді сен елсіреген,
(Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 259). ҚАҒАНСЫРАТ Қағансыра етістігінен жасалған өзгелік етіс. Тəңірі елсіретті, Қағандығын қ а ғ а н с ы р а т т ы. Жа- уын бейбіт етті (Ертедегі əдеб., 35). Аға мұратына адал болды. Елін елсіретпеді, қағандығын қ а ғ а н с ы р а т п а д ы (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 447). Қ А Ғ А Н С Ы РАТ У Қ а ғ а н с ы р а т етістігінің қимыл атауы. ҚАҒАНСЫРАУ Қағансыра етістігінің қимыл атауы. ҚАҒЫЛ з а т. Қар аз түскен, қары жұқа жер (Мұрат ақын: Үш ғас., 273). Қыр басы қ а ғ ы л екен (Кирг. рус. сл-рь, 1903, 95). ҚАҒЫЛЖЫҢ: Қағылжың түйе. Қысы-жазы бойына ет алмай, қоңданбай жəне тойынбай жүретін түйе (Қазақша мал атаулары, 66). ҚАҒЫН з а т. в е т. Аусыл ауруының түйеде болатын түрі. Аусылдың түйе- де «қ а ғ ы н» жəне «теңге» деген түрі бар (Қаз. этнография., 1, 276).
- Сендердің жалдап қойған малайларың емеспін ғой, - десе, қатындар қ а ғ ы н ғ ы р
де ел арасында «Ақан сері қ а ғ ы н д ы ғ а шалдығыпты» деген өсек дүр ете қалды (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 318). ҚАҒЫРЛАН е т. Құрғау, кебу, кебірлену. Шілденің аяқталып қалған кезі. Күн қ а ғ ы р л а н ы п күйіп тұр (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 350). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|