Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ҚОЛДЫҚ 1 з а т. с ө й л. Бүркіт балдақ. Бүркіт балдақ немесе қ о л д ы қ – құсбегінің құс ұстап отырған қолы талмас үшін сүйеп отыратын аша ауыз ағаш (Шаңырақ, 423).
з а т. к ө н е. Соғыс кезінде қолға киетін, оқ (қылыш) өтпес болат сауыт. Кеудесіне қола шарайна, құрыш көбе, білегіне болат қ о л д ы қ, аяғына темір тізелік, топсалы бұтырлық киген жас жігіт қатарласты (М.Мағауин, Аласапыран, 73). ҚОЛЕТІНДЕГІ с ы н. Қол астындағы, билігіндегі. Оның шешесі Ділдə, сүйген жары Маржан, қайынағасы Жұмақан, бірі жалшы, бірі қоңсы, - бəрі де Майқан болыстың қ о л е т і н д е г і адамдар (Ғ.Мұстафин, Ой əуендері, 33).
Алтай үстіне қос алған жоқ. Жабдыққа бір қыл арқан, бір темір қазық, бір қ о л ж а у
э т н. ж е р г. Белбеусоқ немесе орамал тастау ойыны. Белбеусоқ ойыны кей жерде «қ о л ж а у л ы қ т а с т а у» деп те аталады (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 4, 103). ҚОЛЖЕТІМДІЛІК з а т. Сатып алу мүмкіншілігіне лайықтылық. Бұлар – сапа мен қ о л ж е т і м д і л і к көрсеткіштері (Астана хабары, 03.04.2008).
Сықай толтырылған қ о л з а т ы н ашып, балаларға ішіндегісін үлестірді (Ш.Құмарова, Əйел шырағы, 145). ҚОЛКЕСЕР... Ұсақ малды союшы «сорлы қабырға», «қ о л к е с е р» деп таңдап алады (Ата салты., 130). Біреудің соғымын сойысқан соғымшыға үй иесі «қ о л к е с е р і ң» деп сыбағалы етін береді (Ана тілі, 04.11.1993, 8). ҚОЛҚА... Алмасын деп, талмасын деп, Маңқа, қ о л қ а болмасын деп, Жеміне қосып, қыз Құртқа Қызыл дəрі жегізді (Ақсауыт, 1, 25). Қолқасын жарды. Сасық иіс тыныс мүшелерін алып, тұншықтырды. ≈ Қ о л қ а с ы н ж а р ы п барады. ҚОЛҚАҚҰРТ з а т. в е т. Уақ малдың қолқасына түскен құрттан болатын ауру (Ж.Бабалықұлы, Мал ауру., 171). ҚОЛҚАНАТСЫЗ с ы н. Жұмсай қоятын ешкімі жоқ, көмекшісіз, жəрдемшісіз. Сəмиға мен Бескемпір масағын жинап, қ о л қ а н а т с ы з қалған кəрі-құртаңның огородын қазып, ақы-пұлына тапқан бірер мөшек картобын қаптап, келер қыстың аяғын күткен (Қ.Ысқақ, Ақсу., 445). ҚОЛҚАР з а т. Арқар мен құлжаның ірілеу келген асығы (Қаз. этнография., 1, 229). – Арқардың асығын «құлжа» немесе «қ о л қ а р», киіктің асығын «шүкейт» деп атайды, - деді ол (Балдырған, 1971, №9, 7). Жақсы сақа болып жүрген қолымдағы қ о
14.07.1996). ҚОЛМЕРГЕН з а т. Көздемей-ақ қолдың мөлшерімен ататын мерген. Сұлбасы көрінген шақта қағып түсіретін көзмерген емес, тас қараңғы түнекте құтқармайтын қ о л м е р г е н екен (Асқар Алтай, Қызыл бөлтірік, 27).
359 Байынқол Қалиев шылар алысқа ұзап кеткен (Тоғызыншы шежіре, 38).
де, шиланынан қ о л о р а м а л ы н алып, əсем қимылмен танауын, аузын сүртінеді (М.Мағауин, Қиянда., 64). ҚОЛПАЙ: Қолпайым түсіп қала жаз- дады. ж е р г. Қатты қорықты, зəре-құты қалмады. Ойпырмай, зəре-құтым мұндай ұшпас. Қ о л п а й ы м т ү с і п қ а л а ж а з д а д ы (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 390). ҚОЛПЫЛДАҚ с ы н. Қолпылдап қалған, кең. Қ о л п ы л д а қ шапанын қолп- қолп еткізіп, ол да бірге келеді (М.Қаназов, Арна, 6).
көршінің қыздарын шақырып, белін бүгіп, бедеріне түсіріп бағыпты (Д.Досжанов, Жолбарыс, 436). ҚОЛСӨМКЕ з а т. Қолға ұстап жү- ретін кішкене сөмке. – Арам ойыңыз бар, ə, - деп қ о л с ө м к е с і н е н əмиянымен бірге суырып алып, аузына салған темекісін бұрқ еткізді (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 29). ҚОЛТАБАҚ з а т. Қолына ұстап, үстіне ыдыс-аяқ, əкелетін (əкететін) жайпақ ыдыс; поднос (Орфогр. сөздік, 266).
ҚОЛТАУЛАУ Қолтаула етістігінің қимыл атауы. ҚОЛТЕЛЕФ ОН з а т. с ө й л. Қалтателефон. Кенет қ о л т е л е ф о н ы м шыр етті де, оны тар қолдорбамның астаң-кестеңін шығарып тауып алғанымша үзіліп қалғаны (С.Ордалиева, Кек жуған, 8).
жаңғыруымен қатар кейде қ о л т у м а сөздер де жасалып жатады (Ана тілі, 20.09.1990, 6). ҚОЛТЫҚ: Қолтық бүршік. б о т. Өсімдік тамырсабағының бүйіріне шыққан бүршік. Тамырсабаққа жербеті өркендеріндегідей төбе бүршік, қ о л т ы қ б ү р ш і к жəне қабыршақ болады (Бота- ника, 86). Жапырақ қолтығында қ о л т ы қ б ү р ш і к т е р болады (Бұл да, 82). ҚОЛТЫРАУ... Қ о л т ы ра у – ыстық жақтарда болатын су мақұлығы (Соц. Қаз., 09.04.1991, 4). ҚОЛТЫРМАШ з а т. Кеңдеу болу үшін киімнің қолтығына салынған үшкіл қиықша. Киімнің қолтық тұсы кең болуы үшін қ о л т ы р м а ш, етегі кең болу үшін бүйірден шабу қойған (С.Мұқанов, Таңд., 15, 121). ҚОЛШАМ з а т. Қараңғы кезде қолға ұстап жүретін шам. Сұрастыра келсек, шахтерлер əрлі-берлі өтіп жүргенде қ о л ш а м н ы ң күйесімен жазып кеткен екен (Ғ.Мұстафин, Жиырма бес, 110). ҚОЛШАТЫРЛЫ с ы н. Қолшатыры бар, қолшатыр ұстаған (О.Бөкеев, Əн салады., 48). ҚОЛШОҚПАРЛЫҚ з а т. а у ы с. Біреудің сойылын соғушылық, қолшоқ- пар болғандық. Өнбейтін өгіз-қысыр дау- дамаймен Қол жиып, қ о л ш о қ п а р- л ы қ топ құрады (Е.Дүйсенбай, Бозала таң, 259). ҚОЛШЫҒЫР з а т. қ. ө н е р. Қолмен бұрап, бір нəрсені тесетін ұста құралы. Шын мəнінде, ағаш бəрбімен (дрель), қ о л ш ы ғ ы р м е н (коловорот), тышуыр- мен (бурав), бұрғымен (сверло) тесіледі (Д.Шоқпарұлы: Қаз. əдеб., 22.06.1984, 14).
құранды ер, қалмақы ер, қазақ ері, орыс ері, қ о м е р, ашамай ер, күміс ер т.б. (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №10, 62). ҚОНАҒАСЫЛЫҚ с ы н. Қонақасыға арналған, қонақасы боларлық. Бұл үйде қ о н а ғ а с ы л ы қ жағынан қайдан мін болсын, сыйлаудың тұздығы да, дəмділі- гі де жетіп жатыр (Ғ.Мүсірепов Жат қо- лында, 371). ҚОНАҒУАРЛЫҚ з а т. Қонақжайлылық, меймандостық. Қазақ семьясына ерекше тəн абзал қасиеттердің бірі – ежелден бері келе жатқан қ о н а ғ у а р л ы қ (Х.Арынбаев, Қаз. халқ., 66). ҚОНАҚ 1 з а т. Қонақ өсімдігінің дəні, тұқымы. Аман бұрыла жүріп, өз үйінің егінін көрді. Биыл екі пұт бидай, бір пұт сұлы, бір аяқ қ о н а қ салған (Ғ.Мұстафин, Дауылдан кейін, 6). Демек, бұл Ақбоз емес. Оған ауыр болады деп, Біркімбай қ о н а қ жегізбейді. Ақбоздың жемі – арпа мен сұлы (Т.Əлімқұлов, Ақбоз ат, 210).
атаса, ауру келіп қалады деген халықтық наным-сенім жатыр (С.Мұстафаұлы, Қытай қаз. тілі. 19). 360 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚОНАҚТАС е т. Қонақта бірге болу, бірге қону. Қолы да таза, жолы да таза, құда болу, қ о н а қ т а с болуларында есебі жоқ, ақкөңіл, қарапайым адам (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 187). ҚОНАҚЫ з а т. ж е р г. Қонақүй. Жат жұрттық көпестер мен елшілер түсетін қ о н а қ ы л а р, аспапшылары мен қосшыларының, бөкеуілдері мен атбегілерінің тұрақтары бар еді (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 403).
Хайдар Дулаттың «Тарихи Рашиди» деген кітабында қ о н а л қ ы с а у ы н деген де сөз бар. Оны қазақ осы күнге дейін пайдаланып жүр (Аңыз адам, 2011, №19, 37).
шеккенде басып өткен жерлер, түстенген, қ о н а л қ ы л а ғ а н бекеттер Шоқанның есінде (Т.Əлімқұлов, Кертолғау, 34). ҚОНДЫГЕР з а т. к ө н е. Түрік хандығының басшысы. Мұндай ақ тұйғын мен қызыл бидайық түріктің қ о н д ы г е р і мен қызылбастың шахында да жоқ (М.Мағауин, Аласапыран, 202). Бұл – Бұқардың ханы мен түріктің қ о н д ы г е р
шешесінің жатын бөлмесі мен залдың арасын жол қылып, тыным таппайтын (М.Сқақбаев, Ұят тур., 47). ҚОНТАЙШЫЛЫҚ з а т. Қонтайшы б о л ғ а н д ы қ , қ о н т а й ш ы м і н д е т і н атқарушылық (І.Есенберлин, Жанталас, 259). Ол қ о н т а й ш ы л ы қ құрған жиырма жылдың ішінде қазақтарға қарсы үш рет жорыққа шықты (Ə.Кекілбаев, Үркер, 79). ҚОНЫС Қон етістігінен жасалған ортақ етіс. Алма мойын көк үйрек Көлден көлге қ о н ы с а р. Кедейден шыққан би болса, Нашарды жақтап болысар (Досбол шешен: Ел аузынан, 73). Дос та іздедім, Жау тисе болысатын. Қыс қыстасып, жаз қ о н ы
Қаласы Дағыстанның сəнсіз салған, Құлама, ылди төмен қ о н ы с т а л ғ а н. Быжырқай ала-құла бақтары бар, Үйлері қиқы-жиқы мыжырайған (И.Байзақов, Құралай сұлу, 142). ҚОҢ: Қоңынан жарылды. Семірді, май басты, қоңданды. Қырдың қара отына семіріп, қ о ң ы н а н ж а р ы л ы п тұрған қой- лардың күлімсі шайыр исі лап беріп тұм- сыққа ұрды (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 418). ҚОҢҚАҚТАН е т. Қоңқақ тарту, қоңқию, дөңкию. Үйірге түсердің алдында ақбөкен текелерінің танаулары қатты ісініп, одан сайын қ о ң қ а қ т а н а д ы (А.Бекенов, Қазақст. аң., 16). ҚОҢҚАҚТАНУ Қоңқақтан етістігінің қимыл атауы. ҚОҢЫЗ... 2. а у ы с. Өзін ғана ойлай- тын, сасық бай; дүниеқоңыз. Япыр-ау, ақшаны мөшектеп арқалаған кей қ о ң ы з д ы ң ниетіне, ындынына не болған?! (Қ.Ысқақ, Ақсу., 282). ҚОҢЫР : Қоңыр балдыр. б о т. Теңіздер мен мұхиттарда өсетін, сабағы, жапырағы, тамыры, гүлі болмайтын, төменгі сатыдағы споралы өсімдік. (Т.Мұсақұлов, Биол. Сөзд., 1, 54). Қ о ң ы р б а л д ы р д а н целлюза, спирт, сірке тұздары алынады (ҚСЭ, 6, 603). Қоңыр сусылдақ. з о о л. Сусылдақ үйректің қоңыр түсті түрі. Олардың ішінде көбірек ауланатыны өзен мен көл үйректері: барылдауық, бізқұйрық, қ о ң ы р
қалдақтар (Саятшылық, 34). Қоңыр торғай. з о о л. Қоңыр (сұр) түсті, шыбын жегіш торғай. Аюбадам, итжүзім, қарақат, сиырбүлдірген жидегін шымшық, қызылқұйрық (горихвосток), қ о
торғай (славок) сияқты құстар сүйсініп жейді (Құстар., 4).
жағалауларындағы таяз жерлерден қорек іздеуге шығады (Қарқаралы, 171).
те аталынады (ҚСЭ, 1, 160). ҚОҢЫРАУЛА е т. Телефон соғу. Неге хабарсыз. Ең болмаса қ о ң ы р а у л а м а й да қойды (Қ.Тұрсынқұлов, Есіңде ме., 188).
361 Байынқол Қалиев түрі – қ о ң ы р а у л ы с а ғ а т (Шаңы- рақ, 77).
Махаб. жырлары, 225). ҚОҢЫРЛЫҚ з а т. а у ы с. Қара- пайымдылық, сыпайылық. Қ о ң ы р л ы қ т ы – момындық деп түсініп, Талай есер жау шапқанда ісініп – Тас боп ұйып қатырғанбыз бір ұрып, Құм боп кейде жібергенбіз сіңіріп (Ж.Нəжімеденов, Ұрпағым., 256). – Қ о ң ы р л ы ғ ы ң д ы кө- ріп қайдан жуас па деп жүрсем, жатып ата- рың бар ма еді? (Қ.Ысқақов, Қараорман, 48).
– Біздің əкеміз де алдыда жүрген бе? – Иə, сенің əкең алдыда жүрген... Мен қ о п а й
келіншек, 63). Əкелерінің атын бұл дəл тап- са, балалар қ о п а й ы с т а н ы п, марқайып қалады (Т.Тілеуханов, Біздің əкелер., 5). Қ О П А Й Ы С ТА Н У Қ о п а й ы с т а н етістігінің қимыл атауы. Қулығымды асы- рып, бетіңді қайтардым ба деген қ о п а й ы с т а н у ы н да жасырмады (Т.Тілеуханов, Біздің əкелер., 135). ҚОПАЙЫСУ Қопайыс етістігінің қимыл атауы. ҚОПАҚАРЛАТ е т. ж е р г. Өсіру, ұлғайту, үлкейту. Жай-жағдайды Орынбай көпіртіп өсіріп, қ о п а қ а р л а т ы п жет- кізді (С.Сматаев, Елім-ай, 2, 257).
кеткім келеді (О.Сəрсенбаев, Жақсы- ның., 70).
жалтақ, қ о п а ң ш ы л кісі (Қаз. əдеб., 26.04.1974, 4).
келіп, ағаштан қ о п ы н жасап, сонда орналастық (Қызылдар қырғыны, 1993, 124). Сонымен, мамыр айының аяғында қ о п ы н ы м ы з д ы тастап жолға шық- тық (Бұл да). ҚОРА з а т. к ө н е. Қомағай, ашкөз, тоймас. Атың қ о р а болса, берді құдай, қатының қ о р а болса, ұрды құдай (Қаз. мақал).
жатса, «қ о р а т о л с ы н» деу керек (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 39).
ы с. Айранның ашып кеткен қалдығы. - Əйтпесе сен қатын бізге қ о р а б а с ы н татырмассың, - деді басқалары базына жа- сап (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 440).
салықтардың есепсіз көбейген заманы еді (Жұлдыз, 1974, №5, 192).
жаңа ай жүзінде де жұқалаң мұң табындай бозамық қ о р а л а н у бар еді (Қ.Қазиев, Үркер, 16). ҚОРАМАН з а т. к ө н е. Білтелі мылтық. Анау ойрат қ о р а м а н оқ бүркіп жұлып түсіреді ғой (С.Сматаев, Елім- ай, 2, 395).
ген отырып алды (Ə.Кекілбаев, Үркер, 93). Таң атқалы оқ жаудырып тұрған қ о р а м м ы л т ы қ т ы ң да үні өшкен (Бұл да). ҚОРҒАЛАҢ... Председательдің едəуір сағы сынып, көпке дейін қ о р ғ а л а ң халде жүрді (М.Қуанышбаев, Тайталас, 137).
реумен күш таластырамын деп жүз кісіге қ о р ғ а л а у ы қ т ы ғ ы н а н жалы- нып малын үлестіріп жүр (З.Қиянатұлы, Көшпенді., 106). Абайдың бір өзі осы жұрнақтың (-лық) көмегімен ондаған жаңа атауларды ұсынды: өрлік, қырмызылық, ар- лылық, тоқтаулылық, қ о р ғ а л а у ы қ т ы қ т.б. (Р.Сыздықова, XVIII-XIX ғ. қаз. əд. тіл., 234). ҚОРҒАНДЫҚ з а т. Қорған болғандық, қоршалғандық. Жоқ, өзіңнен зор шықса бойдағы қайраттың, жалған қанат байлаған əзəзіл ашудың қ о р ғ а н д ы ғ ы мен қамсауы шамалы екен (К.Сегізбаев, Ашылмаған сыр, 20).
362 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚОРҒАНЫШ: Қорғаныш белбеуі. ж а ң а. Көлікке (машинаға, ұшаққа) отырғанда тағынып алынатын белбеу. Көлікте қ о р ғ а н ы ш б е л б е у і н тағынбауды, бағдаршамның қызыл түсінде зулап өтуді кейбіреулер айбын-дəреже көреді (Айқын, 23.0.2009). ҚОРҒАСЫН... 2. а у ы с. Ауыр, зілдей. Батыстан қ о р ғ а с ы н қара бұлт шығып, көкжиекті көмкере қымтап, бізге қарай жыл-жып келе жатты (Ə.Асқаров, Таңд., 400).
болғанымен, əкесінің жанында балға соққан білегінде бұлшық еті бар, қ о р ғ
(М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 50). ҚОРҒАСЫНДА... Сондықтан да көп ойыншылар сақаларын бүк немесе тəйке түсетіндей етіп егейді, қ о р ғ а с ы н д а й
жолы, 26). Өйткені қ о р д а л ы, шаңдақты жерлерде шыбын, шіркей, сона көп болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1966, №4, 35). ҚОРЕКСІЗДІК з а т. Қорек тат- пағандық, тамақ ішпегендік. Төрт-бес тəулік аш өзектен шеңгелін көме салған қ о р е к с і з д і к əлегі буынды алып үл- гергендей (Жалын, 1974, №4, 6). ҚОРЕНДІЛЕН е т. Тамақты көп жеу, мешкейлену. Жан-жануардың көбі жасы толған сайын, шар тартып егде- ленген сайын қ о р е н д і л е н е д і. Май жинағыш, шелденгіш, шайыр- ланғыш келеді (Ж.Бабалықов, Қырандар, 118).
ҚОРЖЫН: Қоржын сөгу. э т н. Құдалық кезінде күйеу жігіт жақтың қалыңдық аулына əкелген қоржынын ашу жоралғысы (Қаз. этнография., 3, 618). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|