Жәңгір ханның саяси ұстанымы
жүктеу/скачать 27,45 Kb.
|
stud.kz 10918
Stud.kz – қазақ тілінде жазылған жұмыстар саны және сапасы бойынша біздің қор №1 болып табыладыЖәңгір ханның саяси ұстанымы МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ........................... І XIX ҒАСЫРДЫҢ 1 ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КІШІ ЖҮЗ......... 1.1 Бөкей хандығының құрылуының алғышарттары ....... 1.2 Бөкейдің билікке келуі...................... ІІ БӨКЕЙ ОРДАСЫ ЖӘНЕ ЖӘҢГІР ХАН .............. 2.1 Жәңгір ханның билікке келуі және оның реформаторлық қызметі............................ 2.2 Жәңгір хан тұсындағы хандықтың әлеуметтік–экономикалық жағдайы ............................. 2.3 Жәңгір ханның саяси ұстанымы................ ҚОРЫТЫНДЫ........................ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ........... КІРІСПЕ Тақырыптың өзектілігі. Өткен мен бүгінгінің арасында терең тағылымды XVIII ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі басталды. Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын 1801 жылы Кіші жүздің рулары Бөкей сұлтанның басшылығымен Патша үкіметінің Кіші жүзде жүргізген саясаты, әсіресе, Жәңгір Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бөкей хандығының пайда болу тарихы, XIX ғасырдың 40-50 жж. жазылған және басылып Ішкі Орда жайлы тарихи – этнографиялық жұмыстар ішінде Кеңес дәуірінің бірінші онжылдығына шыққан ірі басылымдар XX ғ.50-80 жж. Бөкей ордасы тарихы жайлы 1964 Тәуелсіздігіміздің көк туы желбіреген тұста мәселеге мән берушілердің Аталған зерттеушілердің еңбектері тарихшыларды күні бүгінге дейін белгісіз Зерттеу нысаны - Ішкі Бөкей ордасы, оның ішіндегі Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Аталған зерттеу еңбектерін пайдалана - Кіші Жүздегі саяси жағдай және Бөкей - Бөкейдің билікке келуінің мәнін ашу; - Жәңгір ханның билікке келуі және оның реформаторлық - Жәңгір хан тұсындағы хандықтың әлеуметтік–әкономикалық - Жәңгір ханның саяси ұстанымымдарын нақтылай отырып, өзіндік Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері Бөкей Ордасының құрылу тұсынан Диплом жұмысының деректік негізі. Зерттеліп отырған тақырыптың деректік Осы құжаттарды жинау, жариялау істері де кеңестік кезеңде Бұл құжаттар негізінен қазақ халқының азаттық қозғалыстарының тарихымен Диплом жұмысының қолданбалық мағызы Жұмыста Бөкей хандығының құрылу Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы әл-Фараби атындағы Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, І XIX ҒАСЫРДЫҢ 1 ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КІШІ ЖҮЗ Бөкей хандығының құрылуының алғышарттары XIX ғасырдың I жартысында Ресей экономикасының жаңа капиталистік Ішкі Орданың құрылу себептерін тарихшыларымыз әр түрлі түсіндіреді, ХVIII ғасырдың 30-жылдары Кіші жүздің Ресей империясының қол Ресейдің отарлық саясатының ерекше күш алған кезеңі, бұл 1801 жылы құрылған Бөкей хандығы қазақ тарихына бірнеше Бөкей хандығы құрылғаннан бастап Орынбор губернаторлығына бағынышты болып, Мемлекеттік мүлік министрлігі Бөкей хандығын бақылауға алысымен оның Патша әкімшілігінің Бөкей хандығының ішкі істеріне араласуға қол Матвеев арқылы Орынбор басшылығы хандықтың ахуалы туралы ақпараттармен 1845 жылдың 11-тамызында Жәңгірдің кенет дүние салуы халықты Ендігі кезекте мемлекеттік мүлік министрлігі мен Орынбор әкімшілігінің Жаңадан құрылған Уақытша кеңестің басты міндеттері Бөкей ордасы Сұлтандар мен халықтың наразылығын тудырмау үшін кеңестің басшысы 1847 жылы 31 ақпанда, шекара комиссиясы қызметкерлерінің жұмыс Осылайша, өз тарихында көптеген басшыларды кезекпен ауыстырған Уақытша Тарихшы В.Ф. Шахматов Еділ мен Жайық арасында хандықтың Міне, патша үкіметі осындай жағдайларды ұгымды пайдаланып, Кіші Қазақтардьщ Еділ мен Жайық өзендері аралығына отуімен жайылым Бөкей хандығына қарасты жерлерге қазақтар 1801 жылдан бастап Патша үкіметі Шығыстан шикізат көзін іздестірумен қатар, Азияда Сонымен қатар қазақ даласы Ресей империясының сытқы саясатында Тағы бір дерекке назар аударсақ, онда «Бұл аймақ Бұл уақытта Қазақстан көп жерлерін құмды дала алып Кіші жүз – үш жүздің ішіндегі жерді ең XVIII ғасырдың I жартысында Кіші жүздің қазақтары жоңғар XVIII ғасырдың аяғына таман хан өкіметіне қарсы жаппай Шектен шыққан жоқшлықтың нәтижесінде 1815 жылы Гурьевке (қазіргі Осындай жағдайда ауылдар жексұрын билеушілердің қол астынан неғұрлым Бір ғана жол – бұрын қазақ феодалдары шекаралық Орынбор шекаралық әкімшілігі патша үкіметінің Қазақстандағы саясатын тікелей XVIII ғасырдың аяғынан бастап қазақтардың Жайықтың оң жағалауына, Үкімет жаңа жағдайларда қазақ халқының талап – тілектерін Осы кезде Ішкі орданың құрылуына алғышарттардың бірі ретінде Патша үкіметі қоныстанудың шекаралық өкімет орындарының дегенін сенімді Патша үкіметінің Бөкей ордасының құрылуына байланысты бірер Жарлықтардан №1. 1801 жылы 11 ақпанда Кіші жүздің Хандық Ваше превосходительство! Я всегда искал случая каким бы Засим, пожелав вам всяких благ, остаюсь в ожидании 1801 жылы 11 наурызда император I Павел №3 Бөкейдің билікке келуі. Кезінде Бөкей хандығы, оның ішкі Ордасы, 1920-1925 жылдарда Бөкей – адамгершілігі мен кісілігі, тапқырлығы мен ерлігі Бізге жеткен тарихи дерек көздерінде Кіші жүзге хан Бұл кезде Бөкей сұлтан Кіші жүзде 1797 жылдан Тарихшылар Ішкі Орданың құрылуына алғышарттардың бірі ретінде Кіші Бұл мәселені шешу үшін Бөкей Астрахань казак полкінің Осы жарлықта айқын көрсетіліп тұрған жағдай әкесі Нұралы 1801 жылдың өзінде Бөкей сұлтан қарамағындағы 25 мың Жайықтың Самар бетіне бірінші кезекте 25 мың адамы Бөкей сұлтан 1801жылғы I Павел патшаның жарлығына сүйеніп, Сөйтіп, Бөкей сұлтанның қарамағындағы қазақтарға берілген жер ресми 1812 жылдың 1 маырында Ресей империясының патшасы I Бөкей хан 1801 жылы халқын Жайықтың оң жақ Бөкейдің табиғатындағы ерекше атап өтетін бір ерекшелігі – Бөкей ханның жанында сенімді көмекшілері болды. Орысшаға жетік Бөкей сұлтан тынбай жұмыстанбаса, Еділ – Жайық арасын Тарихи құжаттарда сан мәрте жазылып жүрген деректер бойынша, Сол 1812 жылдың 1 мамырында Ресей империясының патшасы Біз осы тұста тағы бір көптің қолдап жүрген Шоқа мен бірге озық ойлы орыс көпесі Владимир Сонымен Бөкей хан жайлы азды-көпті мағлұмат шолу жасасақ Құрманғазы ауданының батыс шекарасы Атырау-Ақсарай теміржолының 3-бекетінен батысқа Қалай десек те Бөкей ханның Құрманғазы ауданынан алар 1770 жылы қандастары Жоңғариясын жоқтап үдере көшкенде, батыр Кешегі кеңестік дәуірде де Бөкейдің халыққа сіңірген еңбегі ІІ БӨКЕЙ ОРДАСЫ ЖӘНЕ ЖӘҢГІР ХАН 2.1 Жәңгір ханның билікке келуі және оның реформаторлық Бөкейұлы Жәңгір хан (1801—1845) — Кіші жүздің Әбілқайыр Жәңгір халқының ауыр тағдырын Жәңгір хан бойында жақсылығы мен жамандығы жарыса өріліп, Бөкей Ордасы құрылған аумақ Ресей империясының құрамына XVII Жәңгір ханның туған уақытын анықтауға мүмкіндік беретін екі Бұлардың барлығы отарлау саяасатының мүддесі үшін істелген айла Бұл жағдайларға наразылық білдіріп Жәңгір Астрахань генерал-губернаторы А.С. 1823 жылы Жәңгір Ішкі Бөкей ордасында хан сайланғаннан Мектептерді бітірген оқушылар Орынбордағы Неплюев кадет корпусында одан Жәңгір ханның білім саласындағы саясаты ғана қазақ халқының Жәңгірдің хан болғанда жасаған игілікті істері тарихта өшпес Жәңгір ең алдымен қазақтарға ыңғайлы әрі тиімді тұрмыстын Бұл мектептен есімі елге танылған талай тұлғалар білім Ректор Карл Фукс қазақ ханына өзі басқаратын білім Есесіне, минц-кабинетте Жәңгірдің жүзі біршама жадырады. Бедеріне қарап Кітапханаға кіргенде Жәңгір өзін еркін сезінеді. Араб, парсы, Фукс осы сәтті пайдаланып Жәңгірге Хиуа ханы Әбілғазы Жәңгір университет ғалымдарының қолынан бұл шежірені ала тұрып, Университет ғалымдары Жәңгірді осылайша өздері күтпеген қырынан таниды. Етене араласып кетпегенімен, бір көрген – біліс, Лобачевсийдің Ресей ғылымының қара шаңырағы Қазан университеті қала үстінен Фукстің үйінде Гумбольдттің болғанын Жәңгір де естіді. Өзі Ақыры Жәңгірдің арманы орындалды. Төрт айдан кейін Еділ Бұдан кейінгі тұста да Жәңгір хан аоғарту саласына Жәңгірдің ұсынысы мен қаржылай демеушілігі арқасында Қазымбек жауапты Айта кетерлігі, мұсылман құқығы туралы Қазымбектің алғашқы еңбектері Маңызды істі қолға алмас бұрын Қазымбек 1844 жылдың “Мұқтасар” небәрі бір жыл ішінде дайындалып басылып шықты. Жәңгір кітапқа тапсырыс беруші ғана емес, сонымен қатар Ханның еңбегіне тәнтілігін Қазымбек “Мұқтасардың” титул беттерінде қайталап Бұл мойындау ғалымның ханға жолдаған жеке хатында емес, Еуропа этикетімен, шығыстың қолпашымен Қазымбектің Жәңгір есімін қаншалықты 1844 жылдың желтоқсанында Қазымбек “Мұқтасар” кітабының Бөкей ордасына Профессор Фукс те Жәңгірмен арадағы байланысын үзген емес. Фукске ризашылығын білдіріп Жәңгір де жауап қатты: “Біз Жәңгірдің профессор Федор Иванович Эрдманмен ынтымағы жарасты. Университетте “Хатыңызда сіз Қазанда қайтадан ашылған баспахана туралы айтқан Осылайша, Эрдмандай университет ғалымдарымен араласа, хабарласа жүріп, Жәңгір Атап айтқанда, 1839 жылы Санкт-Петербургке барған сапарында Жәңгір Сөйтіп, Қазан университетіне берілуі арқылы бірқатары баспа бетін Шоқан өз зерттеулеріне Дулатидің Петербург университетінің қорындағы парсы Күмәні жоқ, Қазанға Жәңгір жеткізген “Тарихи-Рашиди” қолжазбасы мен Жәңгір қайтыс болғанда кітапханасында шығыс тілдеріндегі 212 кітап Ал Жәңгірдің Қазанға сыйының “британдық ізі” туралы болжамымызға Сөйтіп, Жәңгір хан 40 шәкірт қабылдайтын «орыс-қырғыз училищесін» Алайда бұл жаңалықтардың бәрінде терең және берік қоғамдық-саяси 2.2 Жәңгір хан тұсындағы хандықтың саяси, әлеуметтік– XVIII ғасырдың аяғында - XIX ғасырдың басында Кіші Ішкі орда барлық жағынан Астрахан, Саратов, Орынбор губернияларының Патша үкіметі Ішкі Орданы басқару және отарлық қамқорлықтың Ішкі Ордада жер қатынастары саласында жеке және өзіндік Ішкі Ордада жер иеленушілер иерархиясы қалыптасты. Олардыңең ірісі Бірінші кезекте, қысқы қыстауға және малдың тебіндеп жайылуына Біршама аумақты жазғы жайылымдар кішкене учаскелерге бөлшектелмеді. Олар Хан билігіне бірінші кезекте феодалдардың мүдделерін қамтамасыз етуге Сонымен қатар, тарихтан Мұндай қайшылықгы құбылыстардың орын алуы, хандықтың XIX ғасырдың Алдымен, XIX ғасырдың басында құрылған Бөкей хандығының аумағы Өкімет орындарының көтермелеу саясаты, далада сауда жүргізудің қолайлылығы Ішкі Орда Ресей үшін малды және мал шаруашылығы Бөкейдің баласы, хан тағына 1824 жылы отырған Жәңгір 1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмындағы Жасқұс алқабында Патшаның жеке нұсқауымен 1829 жылы қазыналық зауыттардан ордаға Медреселер және ауылдарда бастауыш мектептер салу, балаларды Астраханға, Еуропа өркениетін жақтаушы болған Жәңгір оның элементтерін қазақтардың Алайда бұл жаңалықтардың бәрінде терең жөне берік коғамдық-саяси Жайықтың оң жағалауьша көшіп барған қазақ ауылдары мен Ішкі Орда жан-жағынан Астрахань, Саратов, Орынбор губернияларьшың жерлерімен, 1801 жылы Кіші Ордада барлығы 23598 шаңырақ өмір Патша үкіметі басқару мен отарлық қамқорлықтың пайдалылығы мәнінде Ішкі Ордада жер қатынастары саласында жеке меншіктің феодалдық 1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмындағы Жасқұс мекенінде Патшаның өзінің нұсқауы бойынша қазыналық зауыттардан 1829 жылы Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл 1832 жылы хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы 1840 жылы Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П. Ольдекоп Медресе мен ауылдық бастауыш мектептердің салынуы, балаларды Алайда бұл жаңалықтардың бәрінде терең және берік қоғамдық-саяси Ішкі Орда үшін жартылай көшпелі коллективтерге рыноктық қатьшастардың Ордада сауданың дамуына үш фактор: а) ауылдардьщ шаруашылық Өкімет орьшдарының көтермелеу саясаты, қырда сауда жүргізудің ыңғайлы Өзен шебі бойында, Глининск форпостының маңында, Жайық шебі Қазақ қоныстарының ішінде де сауда пункттері қалыптасты. Мәселен, Ішкі Орда Россия үшін мал және мал шаруашылыгы Сауданың барынша дамуы мен көшпелі ауылдарда тауар-ақша қатынастарьшың Еңбекші бұқараны қанаудың күшеюі және жартылай көшпелі коллективтерге 1824 жылы хан тағына отырган Бөкейдің баласы Жәңгір Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтсақ Бөкейдің ұлы 2.3 Жәңгір ханның саяси ұстанымы Ішкі орданың саяси тарихында XIX ғасырдың екінші ширегінен Ханның өзі Ордаға өзінің ата-бабасынан бергі меншігі ретінде Рулық сұлтандар мен старшындарың қасында іс-қағаз жүргізушілер мен Жәңгір хан өз өкіметін бұдан бұрынғы қазақ хандары Хан өзінің әмірімен рулар мен бөлімдерге көші-қон жерлерін Сұлтандарды және қожаларды, старшындарды, тархандар мен молдаларды ортақ Ішкі жағдайлар тұрғысынан алғанда хан өкіметі қайсыбір басқа Жәнгір хан тұсында басқару әдістері де басқаша болды. 1827 жылы құрылған хан советі 12 биден тұрды Бұған қоса ханның жанында оның арнаулы тапсырмаларын орындайтын Ханның қолында татар бөлімінен және жалпы бөлімнен тұратын Басқарудың ескі, сұлтандар мен билер жүйесін орталық өкімет Басқарудың қайта құрылуы, осымен бірге Хан өкіметінің және Жәңгір хан 1845 жылы өлді. Осы хабарды алған Жәңгірдің әдістері саяси және қоғамдық құрылыстың негіздерін қозғамайтын Саяси құрылыс. Орынбордың әскери губернаторы Волконский «сұлтандардың үлкені, Бөкей Ордасы патша үкіметіне тәуелді және оның бақылауында Ішкі Орданың саяси тарихында XIX ғасырдың екінші ширегінен Рубасыларын ханға жақын және оған адал адамдардың арасынан Рубасылар мен ақсақалдардың міндеттері киындады: есеп беру енгізілді, Оңтүстік Қазақстанға Қоқан билеушілері ғана емес, сонымен қатар Кейбір деректер Бұхараның қазақ даласына экспансиясының ерекшеліктерін ашып Ру сұлтандары мен ақсақалдары жанында іс-қағаз жүргізушілер мен Жәңгір хан өз билігін бұрынғы қазақхандары билігінің жалғасы Хан өз билігімен рулар мен бөлімшелерге қоныстарды бекітіп Ішкі жағдайлартұрғысынан алғанда, хан билігі қандай да болсын Жөңгірхан тұсында басқару әдістеріде басқаша болды. Егер қазақтың 1827 жылы құрылған хан Кеңесі 12 биден — Оған қоса, хан жанында оның арнаулы тапсырмаларын орындау Ханның жанында татар бөлімі мен жалпы бөлімнен тұратын Бұрынғы сұлтан-би басқару жүйесін орталық өкімет жанындағы ұйымдасқан Ханбилігінің және оның фискалдық міндетінің күшеюі қабаттасып отырған Жәңгірхан 1845 жылы қайтыс болды. Бұл туралы хабаралған ҚОРЫТЫНДЫ Ресей империясының вассалы ретінде Еділ мен Жайық аралығында Ішкі орданың қалыптасу және даму үдерісін келесі үш Жәңгір хан өз кезегінде хан тағына отырып қана Орда - талантты ұлы тұлғалардың мекені. Осы өлкеден Ал, 2010 жылдың 11 наурызында Бөкей Ордасының құрылғанына ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ Ж.Қасымбаев « Жәңгір хан », А,1998, 15 Ж.Қасымбаев «Жәңгір хан»,А,1998, 18- бет. Зиманов с. Россия и Букеевское ханство. Алматы, 1981, Еврейнов А. Указанное сочинение. 63-бет. Букеевской Орде 200 лет. «Өлке», Алматы,2001, 169-170 Асылбеков.М.Х.,Қозыбаев.М.Қ., Қазақстан тарихы 3-том «Атамұра»,2002ж.-765б Құлкенов.М.,Жәңгір хан даңқ пен дақпырт.А-1992ж Қожамжарова Д. Ресей империясының Қазақстанды отарлауы және жергілікті Аспандияров В. Образование Букеевской орды и ее ликвидация. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и Иночкин В.А., Сариева Р.Х. История Букеевского ханства 1801-1852гг. Орамах Ж. Бөкей хан және Ішкі (Бөкей) орда Қапашев Л. Қайран да қайран Еділ жүрт //Ана Борангалиұлы Т. Әуенімен әйгілі Әбілқайыр әулеті // Егемен Нәсенов Б. Жәңгір хан және Орбұлақ шайқасы // Рысбеков Т., Қарабалин Ғ. Жәңгірдің ішкі-сыртқы саясаты // Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХв. Аспандияров В. Образование Букеевской орды и ее ликвидация. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и Иночкин В.А., Сариева Р.Х. История Букеевского ханства 1801-1852гг. Отан тарихының тағылымы және Қазақстан қоғамының қайта Бердіғожин А.Б. 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Казахско-русские отношения ΧVІІІ-ΧІΧ вв. Сб. док. Алматы, 1961. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. Материалы по истории Казахской ССР. Т. 4. Алматы, Якунин А. Освободительное движение трудящихся казахов в 1836-38 Красовский М.— Сібір кырғыздарының облысы. Жағрафия мен статистикаға Завалишин И..— Батыс Сібірді сипаттау, III том, Сібір-қырғыз Мейер Л.— Орынбор ведомствосына қарасты Кырғыз даласы, 1865. Небольсин П.— Орынбор Шебі тарапынан Орта Азиямен, Хиуамен, Баллюзек Л.— Кіші Кырғыз ордасында халықтың қазірде де Мякутин А.— Кырғыздардын нақты тұрмысы. № I—II, "Труды Маковецкий Л.— Қырғыздардың нақты әдет-ғұрыптарын зерттеуге арналған материалдар, Самоквасов Д.— Сібір бұратаналарының әдеттегі құқығының жинағы. Варшава, Добросмыслов Л.— Торғай облысында XVIII және XIX ғасырларда Крафт И.— Түркістан өлкесіндегі және далалық облыстардағы сот Қозыбаев М.Қ. Казахстан на рубеже веков. Алматы, 2000. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы, 1990. Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. Алматы, 1994. Қозыбаев М.Қ. Национально-освободительная война в 1916 г. в Қазақстан Ұлттық энциклопедия, 638- бет. Қарабалин Ғ. Бөкей хандығының жер бөлінісі // Ақиқат. Востров. В., Кауанова X. Материальная культура казахского народа Востров В., Муканов С. Родогшеменный состав и расселение Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины XIX Қазақстан тарихы III том. - Алматы: Атамздәа, 2002. Борангалиұлы Т. Тәуелсіздікке тәбәрік орда. Бөкей ордасына 200 Бекімова К. Уәли, Бөкей иеліктерінівр;халық кздәамы // Қазақ («Нарын-шежіре» кітабы, 25 бет, «Арыс» баспасы, 2006 жыл.) «Қайран да қайран Еділ жұрт» деген мақаласында («Ана жүктеу/скачать 27,45 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|