70.Топтау сан есімі мен болжалдық сан есімін танып-танытудағы пікірталастар Сан есім сөздер заттың сандык мөлшерін түрліше атайтынына карай, бірнеше мағыналык топка жіктеле алады. Ғылыми грамматикаларда көрсетіліп жүргендей, сан есімдердің бір тобы зат есіммен тіркесіп, оны анықтап, есебін, ретін, мөлшерін білдірсе, біразы жинактылык ұгымды, бөлшектік үлесті, шамалык, болжалдык мағыналарды білдіреді. Осындай ерекшеліктеріне карай, сан есім алты топқа бөлінеді: есептік сан есім, реттік сан есім, жинақтық сан есім, топтау сан есімі, болжалдық сан есім және бөлшектік сан есім.
ТОПТЫҚ САН ЕСІМ Тілімізде заттар мен кұбылыстардың санын топтап көрсететін де сан есімдер бар. Осы ерекшелігіне байланысты топтық сан есіміне окулыктарда «есептік, жинактык, болжалдық сан есімдерге, қазіргі кезде шығыс септікке тән грамматикалық магынадан біржола кол үзген -дан (- ден, — тан, — тен ) аффиксін қосу арқылы жасалып, біркелкі заттар мен кұбылыстардың сан молшерін топтап керсететін создер (63, 213), «- деген аныктама беріліп жүр. Мысалы, Біз әуелі тобымызбен, сосын екі- екіден, үш- үштен косылып, бірнеше эн айттык (Н. Ғабдуллин).
Топтык сан есімдер де морфологиялық кұрамы жағынан дара жэне һсүрделі болады. Мысалы, Сол күні екі жақтан үшеуден алты гана кісі шақыртып алды (М. Әуезов). Әр оқушы бес- алтыдан ағаш егіп, соны өздері күтіп өсіретін болса, қандай жақсы ! (М. Иманжанов). Осы
сөйлемдердің алғашқысындагы топтық сан есімі жинақтык сан есіміне көнеленген шығыс септігінің жалғануы арқылы жасалса, екінші сөйлемде екі есептік сан есімдердің тіркесіп жэне соңғысына көнеленген шығыс септік жалғауы жалғану аркылы жасалған. Сондыктан соңгы сөйлемдегі сан атаулары күрделі топтык сан есімі болады.
Топтык сан есімдердің өздеріне тэн мынадай ерекшеліктері бар:
топтық сан есім жасалатын негізгі көрсеткіш- шыгыс септік жалғауы. «Шығыс септік жалғауы сөз жасаушы қосымшаға жатпайтыны белгілі, ол- сөздерді байланыстырушы қосымша. Бірак бұл косымша есептік санға қосылғанда, өзінің негізгі синтаксистік кызметін атқармайды, есептік санды сөйлемде баска сөзбен байланыстыру кызметінде емес, есептік санға топтау мэнін косады (41, 88).«
кейде — дан, — ден косымшасы топтык сан есімдердің анықтайі ын сөздеріне косылып айтылады. Мысалы, Сенбілікте эр студент бес- бес ағаштан отырғызды.
топтык сан есімдер грамматикалық көрсеткіштермен түрленбейді жэне жаңа сөздер жасай алмайды.
