Жұмыс бағдарламасы (Syllabus). Бірінші басылым Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

ЕҰУ Ф 703-08-17. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Алтыншы  басылым 

 

2. Қоршаған орта факторларының әсерінен организмдердің тіршілік деңгейінде 

Қоршаған ортадағы жүріп жатқан кейбір процестер, ауданнан ксенобиотиктердің 

элиминациясына, олардың қоршаған орта компоненттерінде таралуын өзгеруіне себепші 

болады. Ластаушы бу жоғары қысым мәнімен судан  және топырақтан тез буланып, содан 

кейін ауа қозғалысымен басқа аудандарға ауысып кетуі мүмкін.Бұл құбылыс бірегей 

линдан және гексахлорбензол сияқты ұшқыш хлорорганикалық инсектицидтер таралуына 

қатысты негізінде жатыр.  

Жел және атмосфералық ағындар арқылы топырақ немесе токсикант бөлшектеріне 

адсорбцияланған заттардың орын ауыстыруы, қоршаған ортадағы поллютанттардың қайта 

таралуының маңызды жолы болып табылады. 

Бұған полициклды ароматты көмірсутектер (бензапирендер, дибензапирендер, 

банзетрацендер, дибензатрацендер,т.б) мысал бола алады. Шығу тегі табиғи (негізінен 

жанартаулы) және антропогенді (металлургиялық, мұнай өңдейтін өндірістердің, жылу 

энергетикалық мекемелерінің) бензапирендер және оған туыс қосылыстар бір ортадан 

екінші ортаға ауысып, биосфералық зат айналымына белсенді қосылады. Олар 

атмосфералық шаңның қатты бөлшектерімен байланысқан. Ұсақ дисперсті шаң (1-10 мкм) 

ауада ұзақ сақталады, одан ірілеу шаң бөлшектері тез арада топыраққа және суға пайда 

болған жеріне қонады. Жанартаулар атқылаған кезде күл осындай  заттардың үлкен қорын 

жинайды. Қалдықтар ұлғайған сайын, поллютанттар алыс қашықтықтарға таралады. 

 

Егер де қоршаған ортаның ластағышы организм ішіне түсе алмаса, онда ол көбінесе 

ағзаға елеулі зиян келтіре алмайды. Алайда, ішкі ортаға түскенде, көптеген 

ксенобиотиктер ұлпаларда жинақталуы мүмкін. Ағзалардың  абиотикалық 

фазадан(су,топырақ, ауа) және тағам өнімдерінен(трофикалық беріліс) алынатын 

токсиканттарды жинақтау процессі биоаккумуляция деп аталады. Биоаккумуляция 

нәтижесінде ағзаның өзіне де қауіп төнетін,  тағам ретінде белгілі бір биологиялық 

түрді қолданатын ағзалар үшін де қауіті зардаптар шегеді. 

Су ортасы биоаккумуляция үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Бұл жерде өзінен судың 

үлкен массасын өткізіп, фильтрлейтін, кумуляцияға қабілетті токсиканттарды 

экстрагирлейтін су организмдерінің мириадасы тіршілік етеді. Гидробионттар су 

құрамындағы заттардан кейде 1000 есе көп концентрациямен кездесетін заттарды 

жинақтайды.  

Заттар 

ДДТ 

ТХДД 

эндрин 

пентахлорбензол 

5000 

лептофос 

Трихлорбензол 

183 

 

*Биоаккумуляция факторы-балықтар ұлпалары мен судағы қалыпты  жағдайда 

Экотоксиканттардың биоаккумуляцияға жақындығы бірқатар факторларға  байланысты. 

Біріншісі-қоршаған ортадағы ксенобиотиктердің персистирленуі. Заттың ағзада 

жинақталу деңгейі ең аяғында оның қоршаған ортадағы құрамымен анықталады. Тез 

элиминацияланатын заттар жалпы, ағзада нашар жинақталады. Өзге жағдайларға 

 

жүктеу/скачать 1,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: