Әдебиеттіц эстетикальщ  негіздері

64
Мдмбетов Жолдасбек
ланысты.  Заттар мен құбылыстар өздеріне тән қасиет-  і
ж і
терімен  ғана  сүлу  болып  қалмайды,  оны  көрген,  1 
естіген,  қабылдаған  адам  өз ойы,  түсінігі  арқылы  сұлу  | 
деп  бағалайды.  Сондықтан  да  әсемдік  туралы  түсінік 
тек бір жақты ғана сипатқа  ие болып қалмайды,  оның 
әлдеқайда  көлемді,  кең,  диалектикалық  сипатының  I 
бар  екенін  аңғарамыз.  Ол  объективті  қабылдауға  да, 
субъективті  қабылдауға  да  тең  дәрежеде  қатысты  бо-  I 
лып саналады. 
1
АСҚАҚТЫҚ 
I
Э
стетикадағы әсемдік деген түсініктің бір  |  
категориясы  асқақтық екендігін білеміз.  I 
Олардың  арасындағы  ортақ  қасиеттер-  ] 
ден басқа бір-бірінен елеулі айырмашылықтары да бар.  1 
Ортақ  қасиеттері  негізінен  әсемдік  пен  асқақтықтың  I 
жағымды  эмоцияларына  байланысты  көрініс  таба-  I 
ды.  Соған  қарамастан  эмоция  (коңіл-күй)  мазмұны 
жағынан (мазмұны дегенді әдейі атап отырмыз) өзіндік 
ерекшеліктерімен дараланып тұрады.
Н.Г.  Чернышевский  өзінің  «Өнердің  ақиқат  шын- 
дыққа  эстетикалық  қатынасы»  деген  еңбегінде  асқақ- 
і
 
тыққа:  «Асқақтық деген  -   адам  өзімен  салыстырғанда  I 
нені  орасан  зор  деп  таныса,  немесе  қандай  да  да  бір 
құбылысты  ғаламат  күшті  деп  білсе,  ол  -   сол»,  -   деп 
анықтама  берген  екен  [21.  С.  171].  Бұлайша  тұжырым 
жасау кезінде дұрыс та болған шығар, бірақ қазіргі кезде 
мұны толықтыруға тура келеді. Көріп отырғанымыздай 
бұл  анықтамада  әсемдік пен асқақтықтың арасындағы 
байланыс  туралы  ештеңе  де  ашып  айтылмаған.  Ас-  I 
қақтықтың  орасан  зор,  үлкен  болып  келетіні  рас,  § 
сонымен қатар ол әсем болуы тиіс. Асқақтықтың әсем- 
дікпен  байланысы  ең  қажетті  және  маңызды  белгісі  I 
болып  саналады.  Түркістандағы  Қожа  Ахмет  Яссауи  |

Әдебиеттің эстетикалык; негіздері
65
мазары,  Астанадағы  «Қа- 
зақ  елі»  монументі,  Мы-
сыр  пирамидалары,  «Са-
рыарқаның»  шетсіз,  шек- 
сіз  даласы,  төбесі  бұлт- 
пен  астасқан  «Хан  тәңірі» 
шыңы  олардың  тек  кө-
I лемдерінің
үлкендіпне
биіктіктеріне  қарай  асқақ  I
деп 
танылмаған,
олар
I дың  асқақ  аталуы  сол  құн- 
дылықтардың  әсемдігімен 
Іде 
тікелей 
байланысты 
I  екендігін  естен  шығарма- 
ғанымыз  жөн.  Өзі  орасан 
үлкен  ғимарат  бола  тұра 
егер ол  әсемдіктен жұрдай 
ада  болса  оны  асқақ  деп 
тани алмаған болар едік.
Асқақтық  категориясы 
XIX ғасырға дейін негізінен 
идеалистік  эстетикада  кө- 
бірек қарастырылды. Онда 
қорқыныш,  үрей  сезімі 
мен  сол  үрейден  арылу 
мақсатында  құдайға  жал-
барыну
сезімдері
бір-
бірімен  байланыста  қатар
талданып
түсіндірілді
/  ^МІІІГ
і
  Г
4
шіщ
Адам 
өзі 
өмір 
сүріп 
отырған  әлемде  қүмның  түйіршігіндей  ғана  әлсіз 
жаратылыс  екендігі  олардың  басты  дәлелі  регінде 
көрініс  тауып  келді.  Сондықтан  да  асқақтық  дегенді 
шығармашылық  әлемнің  бастамасы  ретінде  Қүдайға 
телиді.  Мысалы,  Гегель  Қүдайды  әлемді  жаратушы 
регінде «асқақтықтың жетілген түрі» деп  қарайды, со-

66
Мәмбетов Жолдасбек
нан келіп өнердеп асқақтық «тек қана  құдаиға  құрмет 
көрсету» деп түсіндіріледі.
Асқақтықты  құдаймен  теңестірудің  соңы  XIX 
ғасырда  көптеген  идеалист-эстеттердің  оны  эстетика- 
ның  бір  категориясы  ретінде  танудан  бас  тартуына
әкеліп соқтырды.
Материалист-эстеттердің  ішінде  орыс  ғалымы 
Н.Г.  Чернышевскийдің  орны  ерекше.  Асқақтық  құбы- 
лысынан  құдайшылдық  түсінікті  сыпырып  тастаған 
философ  асқақтықтың  үреймен  байланысын  теріске 
шығарды. Сонымен қатар ол асқақтық пен әсемдік ара- 
сында  да  ешцандай  байланыс  жоқ,  бұл  екеуі  мүлдем 
екі басқа түсінік деп қателесті. Ол әсемдік эстетикалық 
құбылыстың  сапалық  қасиеті,  ал  асқақтық  сандық 
қасиеті  деп  шатасты.  Орыс  философы  әсемдікті 
асқақтықтан бөліп қарастыра келіп, тек әсемдікте ғана 
емес (ұсқынсыз) жағымсыз нәрседе де асқақтық болады 
деген мүлдем қисынға келмейтін тұжырым жасады.
Теория  әрқашан  да  тәжірибеге  сүйенеді.  Эстети- 
каның  тәжірибе  алаңы  -   өнер.  Ал  ұлы  өнер  әрқашан 
да асқақтықтың пайда болатын көзі адамдарға қызмет 
ету, жоғары идеалдар  мен адамгершілік принциптері, 
адамдардың азаттығы, еркіндігі екенін көрсетіп келеді. 
Ежелгі  Мысырлықтар  адамдарға  егін  егуді  үйреткен 
жақсылық қүдайы Опиристі жауыздық құдайы Сетпен 
өліспей  беріспейтін  шайқасқа  түскені  үшін дәріптеді, 
атағын көкке көтерді. Бұл жерде Опиристі асқақтатып 
тұрған  оның  өлімге  бас  тігіп  күреске  шыққан 
батырлығы ғана емес, адамдардың бақыты үшін жанын 
пида етуі. Прометейді де оның басынан өткен азап пен 
қиналыс  асқақтатып  тұрған  жоқ,  оның  асқақтығы  сол 
азапты адамдардың бақыты, болашағы үшін жасауын- 
да болып отыр.
Мұнан  шығатын  қорытынды,  басына  түскен  ауыр 
қайғы-қасірет  немесе  өз  өмірін  ерікті  түрде  өлімге 
қию кез-келген адамды асқақтата бермейді екен, халық

Әдебиеттің эстетикалыц  негіздері
67
'шін,  отан  үшін  жасаған  ерлік,  адамзат  көкейіндеп 
ірмандарға  құлаш ұру,  сол  жолдағы  қиналыстар  мен 
ізаптанулар,  үлкен  мақсат  жолындағы  ақ  өлім  ғана 
ісқақтыққа  алып  келетін  көрінеді.  Мысалы  тарихта 
)зін махаббат үшін, елеусіз сенім мен көзқарастар үшін 
;ұрбан  еткендер  толып  жатыр.  Солардың  ішіндегі 
ісқақтыққа айналғандары Қозы мен Баян, Еңлік пен Ке- 
Зек сияқты санаулылары ғана. Өйткені олар сол оздері 
эмір  сүрген  заманның  әділетсіз  талаптарына  қарсы 
лықты, олардың істерін, пікірлерін халық қолдады. Ең 
Засты  ескерілетін  жайт,  осынау  ұлы  істердің  артында 
элардың  образдарының  асқақтық  категориясына  ай- 
іалуына жол ашқан ұлы өнер адамдарының тұрғанын 
^мытпауымыз  керек.  Шәкәрім  Құдайбердиев  пен 
Мұхтар Әуезов болмаса Еңлік пен Кебек образдары ас-
қақтық дәрежеге көтеріле алмас еді.
Ал орта ғасырда хрестиандық инквизицияның құр- 
баны  болған  италияндық  ғалым  Джордано  Бруноның 
өзі көзі жеткен шындық үшін отқа өртеніп  қаза табуы 
асқақтықтың биік үлгісі.  Егер ол шіркеудің айтқанына 
көніп, айдауына жүрсе, мен қателескенмін десе өлмей 
гірі қалуына да болатын еді, бірақ оған шындық қымбат 
болды, сол өзі дәлелдеген ақиқат шындық үшін жанын 
құрбан етті. Егер ол ақиқат үшін өртеніп өлмесе, райы- 
нан қайтса оның әрекеті адамзат үшін асқақ болмас еді.
Жүйелі  эстетиканың  негізін  салған  неміс  ғалымы 
И.  Кант  асқақтыққа  анықтама  бере  келіп,  оның  адам 
баласына  рахат  сезім  сыйлай  отырып,  кейде  үрей, 
қорқыныш  сезімін  де  әкелетіні  туралы  айтып  кеткен 
болатын. Бірақ ол пікірді толықтай жоққа шығармасақ 
та,  аталған  сезімнің  асқақтық  жағдайында  өте  сирек 
және тек болмашы деңгейде ғана көрініс берегінін атап 
өткеніміз орынды.  Мәселен,  Бетпақтың ұшқан  құстың 
қанаты  талатын  кең  жазира  шөл  даласын  көргенде 
бойымызды алғашында белгісіз бір  үрейдің рахаттану 
сезімімен  қатар  билейтінін  жоққа  шығаруға  болмас.

68 
М эмбетов Ж олдасбек
------------------------------------------------------ л
Ал  Қожа  Ахмет  Яссауи  мазарын  көргенде  ешқандай  |  
да  үрей,  қорқыныш  сезімін  аңдамаймыз.  Бірақ  ас-  I  
қақтықтан ләззат алғанда кейде қуанышты көңіл күйді  1 
бастан кеше бермейтініміз де рас. Неліктен? 
I
Мысалы,  қазақ  халқының  басынан  өткен  үлкен  I 
нәубетті, үлттық қасіретті бейнелейтін: 
I
Қара таудың басынан көш келеді, 
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді. 
Қарындастан айрылған жаман екен, 
Екі көзге мөлтілдеп жас келеді, -
деген халық әнін сол оір қаиғылы оқиғаға үш жүз жыл 
өтсе  де  бүгінгі  үрпақ  ұмытқан  жоқ  [22.  7  б.].  Ол  сол 
соғыста  мерт  болған  бауыр-қарындасқа  орнатылған 
ұлы ескерткіш сияқты.
Осы  өлеңді  айта  отырып,  өткенге  көз  жібереміз, 
ұлттық,  туыстық  сезіміміз  оянады.  Ата-бабаларымыз 
жасаған  ұлы  жорықтар,  олардың  ерлік  істері  есімізге 
түседі. Кеудемізді өзгеше бір мақтаныш сезімі билейді. 
Бірақ  шаттанып  қуана  алмаймыз.  Ішімізді  бір  ұлы 
өкініш  жегідей  жеп,  шерге  батырады.  Бұл  жерде 
асқақтық  жоқ  деп  айта  алмаймыз,  бар,  оны  өзіміз  де 
сезінеміз.  Ал  керісінше  дәл  осындай  сезімді  әсемдікті 
қабылдауда  сезіне  алмаймыз.  Әсемдік  тек  қуанышқа 
ғана  арналған,  қуанышпен  ғана  қатар  өмір  сүретін 
ерекше құбылыс.
Қалай  десек  те  асқақтық  әсемдік  сияқты  біздің 
коңіл-күйіміз бен санамызда жағымды әсер қалдырады. 
Асқақтық  адам  баласын  оның  айналасындағы  түкке 
тұрғысыз  ұсақ  нәрселерден  арылтып,  аса  зор  мәнді 
оқиғаларға  жетелейді,  мәңгілік  туралы  толғамдармен 
табыстырады.  Егер  пайдакүнемдік түрғысынан ойлай- 
тын  болсақ,  бізге  бір  қорап  сіріңке  елордамыз  Астана 
төріндегі  «Қазақ  елі»  монументінен  пайдалырақ  бо- 
лып  көрінуі  мүмкін,  бірақ біз  «Қазақ елі»  монументін

Әдебиеттін эстетикалык негіздері
сөргенде  жалпы  қазақ  халқы  туралы,  оның  қалың 
;атпарлы  тарихы  мен  жарқын  болашағы  туралы  ой- 
іайтынымыз, тебірене толғанатынымыз шындық.
Асқақтыққа ұмтылу өнерде жеке суреткердің стиль- 
адк  ерекшелігі  ғана  емес,  кейде  ол  тұтастай  бір  ағым- 
^ьщ немесе бағытгың ерекшелігі болуы да  мүмкін.  Ас- 
қақтыққа  ұмтылыстың  әсіресе  романтикалық  өнерде 
эасымырақ  болып  келетінін  атап  көрсеткен  орын- 
ды.  Романтик  ақьшдар  мен  сазгерлер,  суретшілер  өз 
энерлерін  асқақтық  жағдайында  тудырады  деген  де 
түсінік  бар.  Жан  Поль  Рихтер  романтик  ақындар  «ең 
жоғарғы  көңілді  кеңістікте»  омір  сүреді деген  екен.  Ал 
Врубель деген өзі романтик данышпан суретші өнердің 
басты  міндеті  адамдардьщ  жан-дүниесін  «алып  об- 
раздар  арқылы  ұсақтықтан  жирендіру,  ояту»  депті. 
Асқақтықта  күнделікті күйкі тірлікгің күйбеңі сөз бол- 
майды.  Онда  макро  кеңістіктегі  макрооқиғалар  ғана 
сөз  болады.  Микро  әрекеттердің  де  үлкен  ұғым  туды- 
ра  алатын,  мәні  зор  түрлері  асқақтық  ұғымында  өмір 
сүреді. Қазақ ұғымындағы ірілік, кісілік, мәрттік, ерлік, 
батырлық, шешендік т.б. түсініктер асқақтық ұғымымен 
мазмұн  жағынан  сәйкес  келеді.  Үлкен  ұлы  істер,  биік 
адамгершілік  асқақтықтың  басты  шарты  болып  сана- 
лады. Ондай асқақ ұғымдар қазақтың романтик ақыны 
Мағжан  Жұмабаев  жырларында  жиі  кездеседі.  Оның 
атақты  «Түркісган»  деген  өлеңіндегі  қысқартыльш 
алынған мына жолдарға назар аударып көрелік:
Түркістан -  екі дүние есігі ғой,
Түрйстан -  ер түріктің бесігі гой.
Тамаша Түркістандай жерде туған
Түріктің тәңірі берген несібі ғой.
Ертеде Түркістанды Тұран дескен,
Тұранда ер түріпм туып-өскен. 
Тұранның тағдыры бар толқымалы, 
Басынан көп тамаша күндер кешкен
\

70
М эмбетов Жолдасбек
1
  .... .......   ....... 
...............  
1
  1
 
1
■
Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе? 
а |  ■
Түрікке адамзатта ел жеткен бе? 
| і
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял, 
И
Тұранның ерлеріне ер жеткен бе?! 
I
Тұранда түрік ойнаған ұсап отқа, 
I
Түріктен басқа от болып жан іуып па? 
■
Көк түрік енші алысып тарасқанда, 
■
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? 
I
[23.186-187 б.] 
I
Бүл  Мағжанның  қазаққа  ғана  емес,  күллі  түркі  I  
дүниесіне  белғілі  өлеңі.  Мұнда  сөз  болып  отырған  I  
Түркістан, Тұран елі ақынның тарихи деректерден алған  1 
білімі  мен  ақьгадық  қиялы  араласып  романтикалық  I  
образға айналған. Ақында ата-бабаларының батырлық,  I  
ерлік  істеріне  деген  үлкен  мақтаныш  сезімі  айқын  I  
байқалады.  Оны  оқыған  біздің  де  кеудемізді  бір  биік  I  
асқақ  сезім  жайлап  алғандай  күй  кешеміз.  Жырдың  I 
екпінді  қуаты,  биік пафос еріксіз  қаныңды  қыздырып,  1 
бойыңа бір такаппарлық ұялатады. Өлең иірімдерінен  I 
Мағжанға тән стильді, Мағжанға ғана тән ой тереңдігін,  I 
сұлу  сөздер  тізбегін  танығандай  боламыз.  Мыңдаған  I 
жылдар  бойы  Тұранда  кімдер  тұрмады,  қандай 1 1 
ақындар  өтпеді?  Бірақ  солардың  бір  де  бірі  дәл  осы-  | 
лай  Мағжанша  айта  алмаған  еді...  Ал  Мағжан  үшін  I 
бұл  қалыпты  ырғақ,  бұрыннан  ойында  жүрген  дүние  ] 
іспетті. Соның ғана осылай айтуы керек болған секілді.  1 
Сондықтан  да  ол  бұрын  ешбір  ақынның  батылы  бара  I 
алмаған  көне  Түркістанның  романтикалық  бейнесін  I 
сомдап  шыққан.  Сұлу  сөзбен  шынайы  сурет  салған. 
Ойлы және ойнақы сұлу сурет, бойыңды қуаныш сезімі  I 
билеп бір асқақ сезімге шомасьщ.
Біз  асқақтық сезімінің  әсемдікпен  астасып  жатқан 
сырлы  құбылыс  екенін  білеміз,  солай  бола  тұрса  да 
олардың арасында аздаған өзіндік айырмашылықтары

т
Әдебиеттің эстетикалық негіздері
I  'юлады.  Ең басты айырмашылығы асқақтықтың ешқа- 
I  лан  да  күлкі  шақырмайтыны.  Күлкі  асқақтыққа  жат 
I  ;асиет. Асқақтыққа салмақтылық, ойлылық тән. Мейлі 
щ жың  көлемі  шағын  болса  да  мазмұны  ірі,  тіпті  зор,
■  гипаты  әсем  болуы  тиіс.  Себебі  асқақтық деген  қара- 
Щ іайымдылықпен егіз ұғым, ал қарапайымдылық деген
■  зрдайым  әсем  де  сұлу  құбылыс  екендігі  баршаға  аян.
■  Бірақ  қарапайымдылық  ешқашан  да  күлкі  шақыр- 
I  'иайды. Мұны біз жоғарыда мысалға келтірген Мағжан
■  элеңінен  де  анық  аңғарамыз.  Өлең  мазмұны  бізді 
с і  қаншалықты  қуанышқа  кенелтіп,  рахат сезімге бөлеп, 
к і  ләззатқа  кенелткенімен  күлкіден  ада.  Бұл  жердегі  ой 
ііай қ ы н , сезім шынайы.
і і
 
Сонымен қорыта айтқанда, асқақтық жеке адамның 
гіған а  емес,  күллі  адамзатқа  тән  эстетикалық  қасиет
н
ІК
н
й
и
I
туралы орыстың белгілі эстет ғалымы Ю 
рев өзінің «Эстетика» деген еңбегінде: «Асқақтық деген 
бүтін  бір  халықтың  немесе  күллі  адамзаттың  өміріне 
елеулі  әсер  ететін,  кең  көлемдегі  жағымды  қоғамдық 
маңызы  бар,  заттар  мен  құбылыстарға  тән  объективті 
эстетикалық қасиет», -  деген екен [24. С. 64].
Біздіңше бүгінгі күні де бүл пікірді толық қолдауға
болады.
ТРАГЕДИЯЛЫҚ
.рагедиялық  деген  не?  Ол  да  кене  грек 
ЩШ:
 
|   тілінен  алынған  сөз.  Трагед  -  
теке,
  дйя
—
 
эн,  яғни  тура  мағынасында  текенің 
әні  деген  ұғымды  береді.  Оның  шығу  төркіні  ежелгі 
гректердің  халықтық  салт-дәстүріне,  алғашқы  театр 
өнерімен  байланысып  жатқандықтан  оған  тереңдеп 
бармай-ақ, трагедияның эстетиканың бір  категориясы 
регіндегі  маңызы  мен  сыр-сипатына  тоқталғанымыз
орынды болар.

72 
М әмбетов Ж олдасбек
Мұнан шығатын қорытынды
Мұ
өзі әсемдіктің өзіне қарама-қарсы күштерге төтеп бере 
алмай  жеңілуі,  зұлымдыққа  қарсы  күресте  күйреуі 
екен.  Геометрияда  ғана  екі  нүктенің  арасын  қоссаң 
түзу  сызық  пайда  болады.  Ал  өмірде  олай  болмай- 
тыны  жұрттың  бәріне  де  белгілі.  Өмір  өзің  о  баста 
жоспарлағандай  түзу  сызықтың  бойымен  бұралаңсыз 
өте  шығады  дегенге  ешкімді  де  сендіре  алмайсың. 
Олай  болуы  мүмкін  де  емес.  Адам  өмірі  әрдайым 
оқыс  оқиғаларға  толы,  күнделікті  жағдайда  күтпеген 
шытырман  жағдайларға  кездесіп  жататынымызды 
да  жоққа  шығара  алмаймыз.  Ақиқатына  жүгінсек, 
даму  дегеннің  өзі  Гегель  айтқандай  қарама-қарсы 
күштердің  күресінен,  қайшылықтардың  айқасынан 
туындайтынын  түсінгендей  боламыз.  Әманда  даму- 
ды  көздейтін  жаңа  мен  оған  кедергі  болатын  ескінің 
арасындағы  күрес  қайшылықтың  басты  себебі  болып
Трагедиялық дегенді бүгінде  кез-келген  көзі  қарақ-  I 
ты  адам  қайғы,  қасірет,  сор,  адамдардьщ  басынан  ; 
өткен қаралы оқиға, өлім, қаза, т.б. бақытсыздыққа тән  ■
 
құбылыс ретінде түсінетіні рас. Бірақ шын мәнінде кез-  ] 
келген өлім, кез келген бақытсыздық трагедиялық бола  ’ 
бермейді  екен.  Мысалы,  Кукрыниксовтың  Гитлердің 
соңғы  күндерін  бейнелейтін  «Құрдым»  (Конец)  де- 
ген  суреті  бар.  Онда  адамзатқа  үлкен  қасірет  әкелген 
қанышер  фашистің  өзінің  де  соңғы  сағаттарының 
соққанын анық түсінген шарасыз,  қайғылы бет-әлпеті, 
айналасында оған көптеген жылдар бойы сеніп келген, 
тықыр  таянғанда  ештеңеге  дәрменсіз  бейшара  күйге 
түскен  генералдарының  бейнесі  суреттелген.  Осы 
аталған суре гтегі Г итлердің бүкіл болмысынан таныла- 
тын  қайғы-қасіретті  біз  іштей  түсінгенімізбен де,  оған 
деген  титтей  де  болса  аяушылық  сезіміміз  оянбайды. 
Қайта оның сол сорлаған бейшара түріне жирене қарап 
қана  қоймай,  іштей  табалап,  оның  қайғысынан  кегің
1
1
!

Әдебиеттін эстетикалык негіздері
*
I  аналады.  Ескіні  қолдайтын  күш өмірдің дамуын  алға 
I кылжытуға  құштар  жаңадан  басымырақ  болғанда, 
каңа  күш  ескіден  оңбай  жеңіліс  тапқанда  ғана  траге- 
\ия
  пайда  болады.  Өмірде  трагедиялық  халдің  орын 
I ілуын әр түрлі жағдайда кездестіруге болады. Өмірдің 
іе  екенін  әлі  түсініп  болмаған  қаршадай  баланың 
шмінен бастап, әлі де болса халық игілігі үшін берері 
<өп,  шығармашылық  күш-қуаты  қайтпаған  қарттың
өтуі
тұтқан
көтерілістің  күйреп,  жеңіліс  табуы  үлкен  қайғы- 
қасірет,  яки  трагедия.  Трагедия  жеке  бір  адамның 
немесе  әулеттің,  тұтас  бір  ұлттың,  кейде  тіпті  күллі 
адамзаттың  басынан  өтуі  мүмкін.  Трагедия  тек  қана 
адамдар  арасындағы  айқастан,  олардың  арасындағы 
қайшылықтардан ғана туындамайды, кейде табиғаттың 
стихиялы  күштерінен  де  адам  баласы  зардап  шегіп, 
үлкен  қайғы-қасіретке  ұшырауы  ықтимал.  Мыса- 
лы,  2011  жылғы Гайтидегі  300  мыңнан  астам  адамның 
өмірін  жалмап  кеткен,  Жапониядағы  20  мыңнан 
астам  адамның  өмірін  қиған  жер  сілкіністері,  2010 
жылы қырық бестен аса адамды құбан еткен еліміздегі 
Қызылағаш  су тасқаны  оған  толық дәлел  бола  алады. 
Ал  сол  жер  сілкінісі  мен  сунамиден  зардап  шеккен 
Жапониядағы атом электр станциясының істен шығып, 
радиациясының  жер  жүзіне  тарай  бастауы,  оған 
тосқауыл  қоюға  адам  баласының  әлі  де  дәрменсіздік
танытуы жалпы адамзаттық трагедия.
Эсгетиканың  басқа  категориялары  сияқты  ке- 
зінде  трагедияға  да  әр  түрлі  анықтамалар  берілген. 
Аристотельдің  өзі  оны  адамньщ  бақыттылықтан 
бақытсыздыққа  өтуі  деп  атаған.  Чернышевский  тра- 
гедияны  «адам  өміріндегі  ең  сұмдық  қасірет»  деп 
тұжырым  жасаған.  Бұл екі анықтама да  өнердегі емес 
өмірдегі трагедияға  қактысты  айтылған.  Соның өзінде 
бұл  пікірлер  әлі  де  болса  толықтыруды,  жетілдіруді
қажет етеді.

74
Мәмбетов Ж олдасбек
V*  •
I
«Музыкатанушы  И.И.  Соллертинскийдің  пікі- 
рінше,  П.И.  Чайковскийдің  Төртінші  симфониясы- 
ның  эстетикалық  құрылымын  мына  формуламен  I 
білдіруге  болады:  «Трагедия  -   қаза  болу  -   мереке».  I 
Бұл  трагедиялық  шығармаларды  құру  ұшін  қажет 
типологиялық мәнге ие формула. 
1
Д.  Юм  «Трагедия  туралы»  трактатында  трагедия-  I 
лық  эмоцияда  қайғы  мен  қуаныш,  қорқыныш  пен 
ләззат,  рахат  болатынына  көңіл  аударған  еді.  Аталған 
құбылысты  түсіндіру  үшін  трагедиялықтың  өнердегі
%
орнының тарихына көз жүпртеиік.
Экономикасы  егін  шаруашылығына  сүйенген  ер- 
тедегі халықтар өлмелі  (өліп бара жатқан) және қайта 
тірілуші  құдайлар  туралы  аңыздар  тудырған:  Дионие 
(Грекия),  Осирис  (Мысыр  елі),  Адонис  (Финикия),  Ат-  I 
тис  (Кіші  Азия),  Мардук  (Вавилон)  туралы  аңыздар.
I
Діни  мейрамдарда  осы  құдайлардың  өліміне  байла- 
нысты  қайғы  олардың  қайта  тірілуіне  байланысты  | 
қуаныш  пен  күлкіге  ауысқан.  Мұндай  аңыздардың 
негізінде  дән  жерге  тасталғанда  өліп  бара  жатқанын 
және оның масақта жаңадан қайта тірілуін сезіну, соған 
еліктеу жатыр.  Бұл  мифтердің табиғи негізі  қоғамдық 
қайшылықтардың даму деңгейіне  қарай  әлеуметтенді: 
құдайлардың өлімі мен қайтадан тірілуін (жандануын) 
жер  азаптарынан  құтқарумен,  мәңгілік  өмірге  деген 
үмітпен  (Христос  туралы  аңыз)  байланыстырыла  бас- 
тады. 
1
Трагедиялықтың  концепциялы-оқиғалы  ортадағы 
заңдылығы  -   қаза  болудың  қайта  тірілуіне,  яғни  жан- 
дануға  алмасуы  болса,  әсершіл  ортада  -   қайғының 
қуанышқа алмасуы болып саналады. Трагедиялық эмо- 
ция -  терең қайғы мен жоғары масаттанудың үйлесімі 
I   әр  түрлі  халықтардың  өнерінде:  эскимостардың 
трагедиялық  әрекеттерінде  (И.Ф.  Крузенштерннің 
суреттегенінде)  және  ежелгі  «Сим  Чен»  атты  ко- 
рей  ертегісінде,  «Жеті  батыр  және  жеті  құс  іуралы»

Әдебиеттің эстетикалық  негіздері
 
______ 75
антуда  көрініс  тапқан.  Ежелгі  үнді  эстетикасы  бұл 
аңдылықты  дүниенің  шыр  айналуын  және  өлімді, 
ліп қалған адамның өмір сүрген кездерінің сипатына 
айланысты басқа гірі нәрсеге ауысуды (жаңа түрге ие 
олуды)  білдіретін  «самсара»  ұғымымен  түсінддрген. 
4етемпсихоз  концепциясы  (метемпсихоз  -   өлгеннен 
ейінгі  рухтың  жаңа  түрге  ауысуы,  түрленуі)  ежелгі 
-ңділерде толық эстетикалық жетілу идеясымен, кере- 
іетке ұмтылумен байланысты болды. Үнді әдебиегінің 
ң көне ескерткіші «Ведада» ақырет әлемінің сұлулығы 
кәне  одан  кету  қуанышы  жазылған.  Ертедегі  мек- 
:икалықтарда  да  өлгендердің  басқа  өмірі  жайлы 
іңыз-әңгімелер  болған,  бірақ  мұнда  «Тағдыр  соңы 
ідамдардың  мінез-құлықтарының,  жүріс-тұрысының 
ідамгершілік  қасиеттерімен  емес,  олар  осы  өмірмен 
с,оштасқандағы өлімнің сипатымен анықталады» деген
25. С. 226-227].
Эстетика  ғылымьшда  негізінен  өмірдегі  трагедия 
гмес  оның  өңделіп,  өнерге  айналған  бейнесі,  яғни 
знердегі  трагедия  қарастырылады.  Сондықтан  да 
эстетиканың  трагедиялық  категориясы  өнерде  пайда 
эола  салысымен-ақ эстет  ғалымдардың назарын  өзіне 
аудара бастайды. Оны тек қана трагедиялық жанрдың 
габиғатынан  іздесек  қателесеміз,  оны  жалпы  өнер 
габиғатымен бірге, тұтас қарастырған жөн.
Өнердегі 
трагедиялық 
өмірдегі 
трагедиялық 
жағдайлармен  негіздес  бола  тұра  өзіндік  ерекше- 
ліктері,  өзіне  ғана  тән  заңдылықтары  бар  екендігін 
естен  шығармаған  абзал.  Былайша  айтқанда  өнер- 
дегі  трагедиялық  дегеннің  өзі  де  іштей  өзара  қай- 
шылықтарға  толы.  Мәселен,  комедиялық  оның  бір 
қайшылығы  регінде  әрдайым  қарама-қарсы  күй, 
қайшылықты  әрекет  ретінде  қарастырылады.  Сол 
сияқты өнердегі сырттайғы бақытсыздық та  (ішкі мәні 
ашылмаған)  трагедиялық  ретінде  қабылданбайды. 
Шығармадағы  аяқ  астынан,  ойламаған  жерден  пай-

жүктеу/скачать 8,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: