«Жүсіп Зылиха» дастаны махаббат туралы көне және көркем жыр
жүктеу/скачать 236,5 Kb.
|
| Зылиха бейнесі
Зылиха - өз тағдырын өзi шешуге әрекет жасайтын ойлаған мақсатына жету үшін алған бетінен қайтпайтын өжет қыз. Ол түсінде Жүсіпті көpiп, соған ғашық болады. Зылиха көрген түсін анасына айтады. Жүciптi iздeп, caпap шегуді армандайды. Ата-анасы қызына қарсы болмайды. Ақыры Зылиха түсінде көрген арманы - Жүciптi iздeп, алыстағы Мысыр еліне аттанады. Алайда Зылиханың жолы болмайды. Ол Жүсіпке емес, Мысыр елінің әмipшici Әзизге душар болады. Қыз жылап-жылап өз тағдырына нәлет айтады. Әйтсе де амалсыздан Әзизге тұрмысқа шығады: Tүciмe енген Жүciбiмдi таппадым, Бip сол үшiн ар-ожданнан аттадым. Күзгі күндей аяз түспей солыппын, Тағдыр айдап Әзиз жанға жолықтым. Отқа түспей, күйіктен мен өртендім, Өмір деген Әзірейілден жиіркендім Бұл жалғанға лағнет айтып өтемін, Мына өмipдi талақ eтiп кетемін . (188, 79) Дүрбек өз дастанында Зылиханың сұлулығын, жүріс-тұрысын, нәзік жанын, iшкi әлемін суреттеуге көп көңіл бөлген. Сонымен бipre Зылиха көп оқыған, көп білетін, шынайы ғулама жан ретінде бейнеленген: Зылиханың көркіне көз тоймаған, Қос жанары бейне жұлдыз жайнаған. Бұл әлемнің бар білімін меңгерген, Ғұлама жоқ бізде оған тек келген. (188, 63) Зылиха өзіне Жүciптiң оралуына ceнiп, қырық жыл бойы сабыр сақтап келеді. Ақыры eкeyi қосылып, мұрат-мақсаттарына жетеді. Махаббат құдіретімен eкeyi де қайта жасарып кетеді. Дастанда Жүciп пен Зылихадан басқа да бірқатар қаһармандар бар. Олар: он бip баланың әкесі - Жақып, Мағриб елінің патшасы - Таймус, Мысыр елінің патшасы - Раян, Мысырдың әмipшіci - Әзиз, тағы басқалар. Бірінші тарауда біз ежелгі мифтер бойынша, Жүсіпті жолдан тайдырмақшы болған Потифар деген Египет уәзірінің жұбайы болғанын айтқан едік. Ол кейін Жүсіп пен Асенеф мифiнe ұласқан жағдайы да болған. Осы оқиғаларды ciңipe отырып, Потифардың жұбайын Зылихаға айналдырып жазып, ғашықтық оқиғасын қоюландыра түскен Фирдоуси болатын. Ол тектен-текке дастанның атын "Жүсіп-Зылиха" қоймағаны анық. Осы ғашықтық желісін дамыта түсуде парсы ақындарынын бipaз еңбек сіңіргендігін Э.Е. Бертельс айтқан. Жәми, Ансари дастандарында Зылиха Жүсіпке деген ынтықтығын ақтап, дәлелдей көрсету жолында ақындық ізденістер жасалған. Өйткені, өз күйеуі бола тұрып, қол баласына ғашық болған әйел бейнесі шығыс салтына жараспайтын еді. Осы тұста шығыс әдебиетінде "түс көру арқылы сырттай ғашық болу" желісі шығады. Таймус шаһтың қызы Зылиха Жүсіпті түсінде үш рет көреді. Біріншi көргеннен-ақ ғашық болған Зылиханың тынышы кетеді: Зылиха айтты: Ұйқыда бip түс көрдім, Түсімде тамашалы бip ic көрдім. Жаһанмен сипаты асқан сурет көріп, Зар жылап соның үшін мен хош ұрдым. Ол сурет көз алдымнан кетпей отыр, Ұстауға қолым мeнiң жетпей отыр, Ақыл-күшім, сабырымды түгел алып, Дүниеге көңілім риза етпей отыр. Зылиханың бip жылы өткен соң көрген екінші түсінде: "Сен — мендік, мен сендікпін, тезірек кел!" - деп аян береді: Байан білің сен бенің бен сеніңон, Бенден өзге кеһ кімсені кеһ білмең. Бенім ғышқым хатрыңдан сен салумаң Бенден өзге кімсеге бақмақ емді. Аудармасы: Мынаны біл: сен - мендік, мен - сендікпін, Менен өзге ешкімге көңіл берме. Мендегі махаббаты естен шығарма, Менен өзге ешкімге көз салма. Жүсіпбекте: Тыңдасаң мен ceнікі, сен менікі, Тұл маған - басқа жанмен ойып-күлкі, Аударма көңіліңді ғашықтықтан, Шығарма қатеріңнен мeнi iшкi. Үшінші түсінде Зылиха Мысырға шақырады. Әли бұл тұста парсы туындыгерлерінің ырқына кетпей, Жүсіпті басыр нeci етіп көрсетеді. Ол Зылиханы сабырлы болуға шақырады, бipaқ сезім шырмауына елтіген патша қызы оған қулақ аспай, тездетіп Мысырға асығады. Сабыр бipлe ішлегіл үшбу iшi, Сабыр бірле ішләнур ішлар башы. Сабырменен істегейсің бұл icтi, Сабырменен басталар iстің басы. "Қисса Жүсіптегі" "сабыр" желісі "Махаббат намада" махаббатта сабыр керек" дейтін тұжырымға айналған. Мысырға келген Зылиха түсіндегі Жүсіп пен Мысыр билеушісінің бip адам емес екенін көріп, есінен танып қалады. Көзін ашып, күңіне мұңын шағады: Толұн айдек балқыр еді анық йузі, Бал-шекерден датлу еді анық cөзi. Күңі сабыр қылуға шақырады. Қиссада Жүсіп пен Зылиха бip-бipiнe барлық жағынан теңдес, мінсіз бейне болып суреттелген. Зылиха да Таймұс патшаның қызы, сұлулығы Жүсіптен бip кем емес: Зылиха қызы еді сол кiciнiң, Дуниеде адамзаттан артық көркі. Сипаты бейіштегі хор мысалы, Балқиды толған айдай нұрлы жүзі. Әкесі өлегенде Жүсіптің— Жақыпты жақсы көргеніндей, жаны бөлек: Жүсіптің қандай жақсы көрсе Жақып, Зылиха атасына - ол да сондай. Зылиха Мысырға әкеліп сатылған Жүсіпті өзіне алып, жүзін көрген соң, ғашықтығы бұрынғыдан да арта түседі. Әли: "Мүшкіл халге түседі, ол осыдан сон, бip сағатка көрмесе Жүсіп жүзін". Сүр анасының ақылымен әдемі сарай салдырып, Жүсіпті соған шақырып, өз көңілін білдіререді. Бұл жерде де Зылиха мен Жүсіп бейнесіндегі параллельді көреміз. Жүсіп те ағаларының жамандығын есіне түcipy үшін, оларды өз басынан өткен оқиғалардың cypeтi салынған сарайға әкеліп, тәубасына келтіретін. Бұрынғы қиссалар (Фирдоуси, Ансари) Зылиха сарайында эротикалық мағынасы бар суреттер салынған. Әлиде оның орнына түpiк ахылағына сәйкестендіріп, інжу-маржан, жақұтпен безендірілген алтын тұлпардың cypeтi caлынады. Бұл сарай жігіттің, желігін қоздырып, жан дүниесін қозғау үшін салынған еді. Зылиха "эротикалык сарайын" Жүсіпбек те жалпы әдемілігі тұрғысынан ғaнa сипаттап өткен. Сарай салуды ұсыныс етуші күңінің аузын сипаттайды. (Жүсіпбекте - даяшы). "Саған арнап жасаттым мұны өзім, сарайдың өрнектері саған ұқсар", -деген eмeyipiн ғана танытады. Зылиха - мұсылман әдебиеті аркылы қосылған бейне, бастапқыда Жүсіптің идеал патшаға лайық мінездерін аша түсу үшін алынған. Сөйте тура қиссаларда өзінің мақсатына жету үшін күpecyшi кейіпкер ретінде елеулі тұлғаға айналып, Жүсіп сюжетіне өзіндік өзек болып тартылған. Сүйгеніне деген адалдық үмiт отын сөндірмей, Жүсіптің жолына 40 жыл тосқан Зылиха, ақыры дегеніне жетеді (Қазақ эпостарында: Гүлбаршын жеті жыл күтеді, "Ер Төстікте" Кенжекей). Парсы поэтикалық нұсқаларында Жүсіп көп әскермен келе жатып жолда отырған Зылиханы көpiп, сарайға алып баруға бұйырады. Осы кезде баласымен қауышқан Жақып ырзалығын бepin, Жүсіп Зылихаға қосылады. Ал Әлиде: Жүсіп 800 мың әскермен келе жатқанда Зылиханы көреді: Ошалдын таз башын Иүсүф тартты, Қашына келді иәне ахуал сұрап. Не кiшi сен не хажетің уардүр дсді, Айт беңа рауа қылсам дейүр емді. Зылиха айдүр ешіт йа шаһы жаһан, Халұм зағиф көзүм көрмез білгіл байан. Аудармасы: Сол жерде аттың басын Жүсіп тартады, Қасьна келді және халін сұрап. Нендей кiciciң, не қажетің бар, Айт маған, көмектесем деді енді, Зылиха айтты, тыңда, ей, жиһан шаһы, Халім қиып, көзім көрмес, айтам баян. Жүсіпбек оны қазақ ұғымына әдемілеп жеткізеді: Зылиха загип болды көзі көрмес, Тағам, киім алмаққа халі келмес. Сонда да көп ойлайды сүйген жарын, Бірақ ол ғаріптігін Жүсіп білмес. Осылай ғашықтықпен отыратын, Өзі кәpi, кезі жоқ, соқыр қатын, Күндіз-түні жатады сол үңгірде, Yмiт eтiп Жүсіптің махаббаттын. Осы тұста Жүсіпке Зылиханың 40 жыл күткеніне дәлел керек болады. Дәлел дастанда өте әсірелеу арқылы көрсетіледі. Жүсіптің қолындағы қамшысын сұрап алған Зылиха "ah" дегенде, iшiндeгi қамшының сабы балқиды. Сол кезде Жәбірейілден Жүсіптің құлағына уәһ и келді: Есітті Жәбірейілден мұны Жүсіп, Саз айтып, Зылихаға мeйipi түеш. Алатынын eciттipiп Зылихаға Yйіне кетті қайтып жолға түсіп. Дастанның соңы "Қорқыт ата кітабындағы" "Тоқа қожа ұлы Темірұл" оқағиғасына ұқсайды. Онда Темірұл үшін әке-шешесі жанын бермей қойғанда, әйелі: "Сенен қалған төсекке жатар болсам, ол мені сары жылан болып шақсын"- дейді. Темірұлға деген жұбайының адалдығына риза болған Алла тағала екеуіне 140 жыл өмір береді. "Қисса Жүсіпте" Зылиханың Жүсіпті 40 жыл адалдықпен күткені үшін Алла тағала оны қайтадан жасартады: Ұлұғ сағат Жәбірейіл хазыр келді, Қанаділе сифады дұға қылды, Злиханың көзі нұры йікіт олды, Бәңзі нұры толұн айтек балқыр емді. Аудармасы: Сол сағатта Жәбірейіл жетіп келді, Қанатымен сипады, дұға қылды, Зылиханың көз нұры жасарады, Жүзі нұры толған айдай балқыр енді. Содан Зылиха Жүсіпке қосылып он eкi ұлды болды (бұл жерде 12-қасиетті сан ретінде алынған). Ал мифтік деректерде, парсы ақындарында Жүсіптің екі ұлы: Фарахим мен Манша (Тауратта: Ефрем мен Манассия) туралы айтылады. Жалпы шығыс дастандары Жүсіптің Зылихадан бұрынғы күңінен тұған екі ұлы барын айтса, түpiк әдебиетінде Әлиде, Рабғузиде, Жүсіпбекте: Зылиха Жүсіптің жалғыз некелі әйелі ретінде көрінеді. Ceбeбi Жүсіптің өз басы төрт шешеден туған балалардың арасындағы қақтығыс құрбаны болды. Туындыгерлер осы оқиғаның қайталанбауын тілейді. Tүpiк әдебиетіндегі моногамия желісі Әлиде көрінеді. Оның оғыз әдебиетіндегі белгісі туралы Х.Г. Короглы айтқан болатын. Әли Низамидің (1209 ж. қайтыс болды) замандасы ретінде оның "Хұсрау-Шырын", "Ләйлі-Мәжнун" дастандарын білгені анық, Низамиде моногамия мәселеci көтерілген. Әли қиссасындағы ғашықтық желісін одан кейінгі дәуірлерде Жәми, Дүрбек, Науаи жалғастырды. "Қисса Жүсіп" оқиғасы жақсы ниетте, адамшылық пернесін басқан, можорлық нотада аяқталады. Жүсіп ағаларының өзіне жасаған залалығын кешіреді: Амандасып отырды күліп-ойнап, Ағалары ұялды iciн ойлап. Мен кештім, ұялмандар дегеннен соң, Қуанып кетті бepi йа, құдайлап. Қырық жыл үзбей күткен Зылихаға қосылады. Елі - жұртымен қосылып, бақытты өмip сүреді. Зылиха бейнесі кейінгі дәуірлердегі әдебиетте дараланып, ғашықтық дастандарының негізгі кейіпкеріне айналасады. Мінсіз әйел образын жасау дәстүрге айналады. Әли мен Жүсіпбек қиссаларын салыстыра оқи отырып, екеуінің арасындағы оқиғада айырмашылық жоқ, екенін көреміз. Tiптi жолма-жол ұқсастықтары аңғарылады. Осыдап Жүсіпбек "Жүсіп-Зылиханы" Әли нұсқасын пайдалана отырып жазды деген қорытындыға келеміз. Ол Қазан баспасын оқып көрген болса керек. Әлидің "Қисса Жүсібінің" қазақ әдебиетіне қаншалықты жақын екенін мына өлең жолдарының Мағауияның (IS69-1904) "Медғат-Қасыммен" ұқсастығынан аңғарылса керек: Бip хаши құл yap еді Қылыш атлу, Құлларының жұмласындан ол һайбатлу. Қара йүзлу, йаулық қатты сиасатлы, Аудармасы: Бip қара құл бар еді Қылыш атты, Құллардың берінен де ол айбатты. Қара жүзді, жаулығы қатты саясатты, "Медғат-Қасымдағы" Қасым бейнесін салыстырып қарайық: Дейтұғьш бip құлы бар Қасым атты, Қара сұрлау пішіні, зәңгі затты. Отты қара көзі бар, ұзын бойлы, Тәкаппар, тәуекелшіл бек қайратты. XIII-XIV ғасырдағы түpiк әдебиетінде Оянушылық идсясы алғаш көтершген шығарма - Әлидің "Қисса Жүсібі" деуге болады. Ондағы түрік Оянушылығының көpiнicтepiн Жақып бейнесінің Қорқытқа ұқсауынан аңғарар едік: Жақып саучы салам қылды хабар сұрды, Феріштелер Иақуба һәм жауаб берді. Мәуланың бip досына ажал йерді, Анық үчүн көр қазармыз дейүрлар емді. Аудармасы: Жақып пайғамбар сәлем берді, жай сұрасты, Періштелер Жақыпқа жауап берді: "Алланың бip досына ажал ерді Сол үшін көр қазамыз дейді ендің. Бұл жердегі айтылатын ойдың "Корқыт көрімен" ұштасатындығына күмән келтіруте болмайды (Қорқыт аңыздары). Сондай-ақ "Қорқыт ата кітабында" Бамсы Байрақтың жейдесін қанға боян әкеп Байындыр ханға көрсететін тұсы "Жақыпқа Жүсіпті' көйлегін көрсету желісіне ұқсас. Жоғарыдағы үзіндіде "Алланың досы" деген тіркеске назар аударуға тұрарлық. Пайғамбарды "Алланың досы" деген түріік сөзімен баламалау Әли тұсында кездесе қоймайтын әдеби дәстүр, оны сол кездегі жазба әдебиетте "Жақып нәби" немесе "Жақып ғалейһти-с-салам", "сауны" дер еді. Тағы бip сөз: "бұғау", ол Әли тұсындағы әдебиетте барлық жерде "зынжыр" деп беріледі. Оны Әли түpiк сөзінің баламасымен: Бенлар айдыр, йа малик, беңа иман, Бұ құлысып дұтмағыл hәp кез кәман. Бағ бұғаушы шешмегіл аяғынан. Аудармасы: Олар айтты: Иа, Мәлик, бізге илан, Бұл құлға еш уақыт сенім артпа. Kiceн - бұғауын шешпеңіз аяғынан. Бұл — Жүсіптің ағаларының Мәлік Дұғарға құлдыққа Жүсіпті сатып тұрып айтқаны). Сондай-ақ, Жүciпкe анасы моладан дауыс қылып: "Жаным ұлым!" дейді. Бұл да орта ғасыр ескерткіштерінде Әлиден басқада кездеспейтін түpiк эпитеті ("Жаным ұгұл бұ жафаны неден білдің?- Жаным ұлым, бұл қорлықты неден таптың?"). "Қисса Жүсіпте" түpiк әдебиетінің дәстүрін мұрат тұтқанының тағы бip көpінici: Жақып өлгенде жаны құс боп ұшады: Шәриф тәңдін айырұлды ғазиз жаны, Құша беңзаб ұжмақ габа ұчар емді. Аудармасы: Бекзат тәннен айырылды ғазиз жаны, Құсқа ұқсап жұмаққа (қарай) ұшар енді. Бұл: "кеудемнен көк кептерім қош деп ұштың (Кемпірбай ақын), немесе Төлеу Көбдіковті": Айырылып өз бетімен жан кеткенде, Құр дене топырақ боп қалды да, -деген жолдарымен үндес екені өз-өзінен көрінеді.) Жанды құс бейнесінде суреттеуді "Жұмжұма сұлтаннан" да оқимыз: "Ей, бас, мұнша жүріп, мұнша жатасың, Және сенен мұншалық істер өтеді, Содан соң жаның құсы сенен ұшады". "Құтты биліктен Одғұрмыш түс көреді. Саты көрдім, тiп-тiк әpi тым тайғақ, Тұп-тура елу баспалдағын тұр сайлап. Бip-бip басып көтерілдім сатылап, Санап шықтым баспалдағын бақылап. Бip атты адам су ұсынды басында, Қанғанымша iштiм, шөлім басылды Сол сәтте биік көкке ұшып самғадым, Ciңiп, iзciз – түзciз кеттім, қалмадым. Оны өзi жорып: Шыбын жаным көкіректен тысқары, Енді жерге келместей боп ұшқаны!- дейді. Бұдан Баласағұнидің де жанды ұшатын нәрсе ретінде түсетіндігі байқалады. Орта ғасырдағы түркі әдебиетінен жалғасқан "жанның құсы" эпитеті Абайда: "Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа" болып жалғасады. Әли Зылиханың ic әрекетіне түріктік кейіптер береді. Ол кейде "Ер Төстіктегі" Кенжекейге ұқсап кетеді. Перінің қызы Бекторының айласын сезіп Сорқұдыктың басына қонғысы келмесе де, Ерназардың сөзіін сыйлап қонған жерде, елден бұрын үйін тiгiп жіберіп, атасын қонақ қылатын желі. Әли дастанына енген (Жүсіпбекте ол жері қысқарып қалғаны) Зылиха дереу үй әзірлеп, атасы Жақыпты шақырып, күтеді. Туған жepi Ханаандағы үйіне ұқсатып жасаулағанына танданған Жақыпқа: "Ол үйдің жай-жапсарын Жүсіптен сұрап алдым"- дейді. Зылиха бip кічік сарай xaзip қылды, Дарлу нығмат артына xaзip қылды. Иағқубы аңдады, келді, көрді; -Бұны біле нечүк қылдың,- дейүр емді. Үшбу лайық хош үйі дүзмісін, Бенім көңлум дедікче айламышсын. Қанғандағы бiзiм ұгa бәнгаз етмісін, Зылиха айдүр: "Иүсүфден сұрдым емдің. Аудармасы: Зылиха бip кіші сарай әзip қылды, Ас-тағамын тағы да әзip қылды. Жақып байқап, келді, көрді: - Мұны не үшін істедің,- деді, Маған лайық үй жасапсың. Менің көңілімдегіні тауыпсың. Ханаапдағы біздің үйге ұқсатыпсың Зылиха айтты: "Жүсіптен сұрадым, - деді". Дастанның бұл тұсында Зылиха қазақ қыздарына ұқсайды. Ибалы, әдепті, ата-ене сыйлаған сыпайы келін болып көрінеді. жүктеу/скачать 236,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|