К., Аубакирова С. С. М. Ж. КӨпеев, С. Торайғыров пен ж. Аймауытов шығармашылықтарындағы этикалық ЖӘне эстетикалық

2. «Жауапкершілік», «ізденіс», «іскерлік» «қылық» - ХХ ғасыр адам болмысының тәсілі секілді.

3. Этикалық және эстетикалық жауапкершілік арқылы адамның әлеммен байланысы (М. Ж. Көпеев), адам болмысының рухани негізін іздеу (С. Торайғыров), адами қылықтар мен іс-әрекеттер (Ж. Аймауытов).

Біздің ойымызша М.Ж. Көпеевтің мұраларында жарқын бейне символикасы айқын ұсынылған. Бір жағынан қарағанда дүние символы арқылы, адам және құдай біртұтас болып келеді. Басқа жағынан қарағанда, космологиялық дүниеден басқа, М. Ж. Көпеевтің шығармашылығындағы адамның ішкі дүниесі туралы сипаттаған. Оның ойынша жақсы идеялар адамгершілікке апарады, жарық қараңғылықты жеңіп жақсылыққа әкелетін байлық болып табылады.

Адамның ішкі дүниесіндегі жарықтық, адамды жақсылық пен сұлулық жолына түсіреді. Дүние (жарықтық) қасиетті нәрсе сияқты, рақымшылдық пен махаббаты кейіптейді. Рақымшылдық, адам баласы арасындағы қатынасқа жауапты. Бұл жауапкершілік өзінің өмірі үшін ғана емес, басқалардың өміріне де жауапты. Сол идея арқылы М. Ж. Көпеевтің этика-эстетикалық шығармашылығындағы жауапершілік онтологиялық байланыс арқылы түсіндіріледі.

С. Торайғыровтың дүние (жарықтық) туралы мінездеме берді. Күн, ай, жұлдыз қазақ халқы үшін әлі күнге дейін құрметтеледі және оның салты мен дәстүрі сақталған.

С. Торайғыровтың «Таныстыру» деген поэмасында қазақтардың патриоттық сезімі туралы сипатталған. Мұнда ақын сол уақыт оқиғасын суреттеген жоқ, сол кездегі қазақ халқының бақыты үшін өмірін берген батырларды суреттеген. Ойшылдың айтуынша жарықтық-білімге деген жаңа өмірге деген және қараңғылықтан бақытқа әкелетін жол болып саналған. Мұнда біз жарықтық (дүние) С. Торайғыров үшін рақымшылдық пен қайғы болған жоқ, ол бір нәрсені ашу, ұмтылу болды. С. Торайғыровтың шығармашылығындағы этика-эстетикалықтың мәні адамның ішкі дүниесін түсінгісі келетіндігінде жатыр.

Ж. Аймауытовтың интерпретациясы адам мен әлем (құдаймен) арасындағы гармониялық байланысты іздестірді. Ж. Аймауытовтың ойынша, жарық дүние ол – әрбір адам баласына жақсылық жасау, қамқор болу. С. Торайғыровтың шығармашылығы бойынша адам мен әлем және адам мен қоғам арасындағы байланыс-гармониялық. С.Торайғыровтың «Адасқан өмір» дастанында өсу градациясы арқылы жазған «Мен бала, мен жігіт, мен тоқтадым, мен кәрі, мен өлік». С. Торайғыровтың пікірінше адам балалық шағында әлеммен байланыста болуға дем берілген, өкінішке орай үлкейген сайын дисгармония халіне келеді.

Ж. Аймауытовтың символикасы, өсу салт-жоралары арқылы емес, керісінше сандық символикасы арқылы сипатталған. Мұнда сандық гармония адам мен әлемнің арасындағы уақиғалар цикл арқылы болған екенін дәлелдейді. Қартқожа, Ақбілектің (тылдағы жұмыс, оқу, үйден кетуге мәжбүрлік) және үйге қайтуы цикл арқылы жаңадан болып келеді. Батырлардың туған жеріне оралулары, сол уақытта қашықтық және уақытта жеңіс жүреді, ол ішкі әлемді өмірлік тәжірибесі және білімі арқылы жаңа әлемдік жетістікке жетуге көмектеседі. Біздің көзқарасымызша, адамды өмір жолының жаңа жолына әкеледі. Біз – әділдік, ол басқа үшінші жоғарыда айтылған идеялардың шығуы. Батыр (тезис) ауылынан кеткенде (антитезис), жаңа уақытта, жаңадан келеді (синтез). Бірақ мұнда сандық гармония магиялық әрекет арқылы ұсынылады.

Сонымен, біздің ойымызша М. Ж. Көпеевтің этика-эстетикалық көзқарасы адамның әлемге деген өзара жауапты әрекетімен анықталады, ал С. Торайғыров үшін ол адам болмысының рухани ізденісімен байланысты, Ж. Аймауытов оны шабыт пен адамның іс-әрекетімен бірлікте байланыстырды. Бірақ адам әлемі болмысының тәсілдері М. Ж. Көпеевпен, С. Торайғыровпен, және Ж. Аймауытовпен ХХ ғасыр басына негізделген, біздің ойымызша ежелгі қазақтар сан ғасырлық дәстүрлі мәдениеттен түйінделеді, ол міндетті императив, өзінде жауапкершілік арқылы көрінеді, рухани ізденістерге және рухани әрекеттер арқылы шыңдалады. Осы жерде «жауапкершілік», «ізденіс», «әрекет», «жағымды қылық» деген терминдер қазақ ойшылдарының философиялық-поэтикалық өлеңдерінде арнайы түрде көрсетілмеген. Бірақ дүниетанымдық универсалии олардың философиялық ойларын анықтайды, ол рухани адамгершілік ізденістерде негізделуші негіз болып табылады.

Зерттеліп отырған ойшылдардың теориялық дүниетанымда көшпелі дәстүрдің дамуы жалпы схемалық белгілер арқылы қабылданған.