К. Жаңабеков Г. К. Жаңабекова Жануарлар морфологиясы жəне латын терминологиясы
жүктеу/скачать 3,09 Mb.
|
| Зəр бөлу мүшелерінің дамуы. Несеп бөлу мүшелерінің дамуы
организмдегі зат алмасу процесімен тығыз байланысты. Олардың организмдегі дамуы мен күрделеніп жетілуі зат алмасу процесі негізінде түзілген денедегі ыдырау өнімдерін сыртқы ортаға шығаруға арнайы маманданған ұлпалар құрылымдарының дамып жетілуімен тікелей байланысты іс жүзіне асады. Зəр бөлу мүшелері өздерінің филогенезінде даму процесінің көптеген сатыларынан өтеді. Төменгі сатыдағы жəндіктер (қарапайымдылар, ішекқуыстылар) зат алмасу процесі нəтижесінде түзілген ыдырау өнімдерін организмнен сыртқы ортаға денесінің қабықшасы арқылы диффузиялық жолмен шығарады. Инфузорияларда зəр шығару қызметін арнайы органелла жиырылғыш вакуольдер атқарады. Жануарлар дене құрылысының күрделенуі организмде бір-бірімен үйлесімді қызмет атқаратын көптеген мүшелер жүйелерінің қалыптасып дамуына ықпалын тигізеді. Солардың қатарында, ыдырау өнімдерін денеден қоршаған ортаға шығаруға арналған зəр бөлу мүшелері де дамып жетіле бастайды. Жалпақ құрттардың көпжасушалы күрделенген организмінде зəр бөлу мүшелер жүйесі шығару өзекшелер жүйесі түрінде қалыптасады. Зəр бөлу өзекшелері протонефридийлер дене паренхимасында тарамдалып, түйықтаушы жасушалардың көмегімен, ыдырау өнімдерінен несеп түзеді жəне оны сыртқа шығарады. Жəндіктерде протонефридийлер эктодермадан дамып жетіледі. Жануарлар денелерінің одан əрі күрделеніп, екінші дене қуысының (целоманың) пайда болуына байланысты, мысалы буылтық құрттарда (жауын құрты), протонефридийлер дене сегменттеріне сəйкес орналасады. Олардың алғаш рет зəр бөлуге маманданған жасушалары соленоциттер — деп аталады. Жануарлар оргйнизмдері құрылысының одан əрі
нəтижесінде, мысалы, қылтанаяқты құрттарда, зəр түзу қызметі
шөлмек тəрізді кеңейген үштары екінші дене куысындағы сегменттер санына сəйкес орналасып, куыс ішіндегі сұйық ыдырау өнімдерін ірпікшелерінің көмегімен сорып сыртқа шығарып отырады. Нефридийлер жөндіктердің дене қуыстарынан иректеліп басталып, сол кеңейіп, одан кейін сыртқы ортаға ашылады. Бұларда нефридийрден басқа, екінші дене куысынан шөлмек 324
(қуысты өзекшелері)— деп атайды. Целомодуктер арқылы жыныс өнімдері дене куысы целомадан (coeloma) сыртқа шығарылады. Целомодуктер де, нефридийлер сиякты мезодермадан калыптасып, көп жағдайда нефридийлер өзекшелерімен бірігіп, екі жүйеге ортақ мүше нефромикцияны түзеді. Екінші дене қуысты құрттарда целомодуктер тек жыныс өнімдерін шығару қызметін атқарады. Ал басқа екінші дене куыстары жоқ буынаяқтылар мен былқылдақ денелілерде (моллюскаларда) аталған өзекшелер несеп шығару қызметін де атқарады. Насекомдарда организмнен несепті бөлу қызметі зəр бөлу (мальпиги) өзекшелерінің үлесіне тиеді. Мальпиги өзекшелері ас қорыту жүйесі куысына, ортаңғы жəне артқы ішектер шекарасына ашылады. Төменгі сатыңағы хордалыларда, мысалы, қандауыршада (ланцетникте) несеп шығару қызметін мезодермадан дамыған нефридийлер тəріздес түтіктер атқарады. Бұлардың саны — жұз шақты жұп өзекшелер. Олар дененің желбезек аумағында, дене сегменттеріне сəйкес жұп-жұбымен орналасады. Нефридийлердің ішкі ұштары бірнеше тесікпен дене қуысы целомадан басталып, ал екінші ұштары сыртка желбезек маңындағы куыска ашылады. Целомадағы нефридийлер ұштарының тесіктері басталар тұсында, қан капиллярларының жиі торы капиллярлар шумағы түзіледі. Осы шумақ капиллярларының қабырғалары арқылы қаннан сүзіліп бөлінген зəр нефридийлердің көмегімен сыртқа шығарылады. Айта кету керек, ланцетниктер нефридийлерінің жыныс мүшелерімен ешқандай да байланысы болмайды. Жануарлар денесінің күрделенуіне сəйкес, нефридийлердің сыртқы ұштары бірігіп, олардың барлығына ортақ бір өзек қарапайым жүктеу/скачать 3,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|