Каниплш клйсақызы мәдібай хандық ДӘуір әдебиеті

А п ш п бмікті хбтсан, кярсраЯды вйт,
Жігтгпг, еряіхті а йтсііл, Бегеыбайлы айт 
Найэасынын үшыка хіу мштгсн 
Еменалі КереХдс ер Жабайды айт,-
дегенге, аты аталған батырлар акыннын сонынан тасып жаткан 
езенге түсе бастаіпы. Қалын кол судан аман етіпті.
Акын Қостанай облысьіның Сарыкөл манынын дүниеге 
келгснімен, ғүмыр бойы Абылайльін жанында болыпты дейді ел 
айтатын естелік. 
Абьілай 
хан жаугершілікхе 
атганғанда 
Тәтікараны алып 
жүреді екен. Жауға карсы шапкан 
батырльіғы, суырып салма акындығы, тура мінсзі аса үмаса 
керек.
Тәтіхара мүқалған жігерді шындаи, көнілді демдеп 
жіберудің аскан шсбері дейді. Жоғарыда аталғам өлен соған 
айғак. Әр руяык беткс үстар мактанышы, абыройы болған жекс 
батырларын көтермелеп атап, намысына ши жүгіріп, тәуекелге, 
батылдыкка шакырады бұл өлен. Дәл сондай иіегініс, дағдарьіс 
сәтгік кырык жыл кырғыкда аз болмағаны анык.
Тәтікара әділ, кезге айткан тура, бетгі адам екен. Ел 
аузьшда оныц Абылай ханға мін айтып, сын айткан бір өлеңіне 
байланысты 
калған айыз осы піхірімізці айғактай түседі. 
Абылайдың 
т ү н ғ ы ш
үлы Жанбай бір жорыкта каза тауыпты. 
Б
үл
ханға аса ауыр тигені даусыз. Бас көтермей, дүниедсн баз кешіл, 
күңіреніп жатып алған Абылайға Тэтіхара батырып, батырып 
айтып тастайды. Езише, еліңді жетін етпе, тур деген кайрауыда 
бар. Батырып айтканы: бала сенде ғана ма еді, 
т ү н ғ ы ш
ү л ы
кыршынынан киылып жаткан, адамын жоғалтып, аза т к а н аз 
ба еді халкында дейді. Сснін сонында взімді хан көтсргсн 
ү ш
ж ү зд ің
баласы түр. Оны бір баландай көрмедің бе?!! Токтам 
айтады.
Тәтікарадан сакталын жетксн мүра хөп смес. “Қамыстын 
басы майда, түбі сайда”, “Кебеже карын, кен. курсах” (Абылайға 
арналған), “Ксше, токыраулы судын бойында” (Абылайға), 
“Ассалаумағайлейкум, 
хсаксылар 
мен каскалар” 
сиякты 
өлеңдері.
Тәтікара бір карағанла тым карабайыр, каралайым 
сөйлейді. Бірак сол аз ғана сөздіц өзінен асылдын айшыктарын 
байкау киын емес. Соған карағанда, акынның бес-алты а-іеннін 
ғана төніргеінде вшіп калмай кейінге жстуінс карағанда 
Тәтікара өз дәуірінін үлкен сөз зергерінін бірі. Мәселен, “Иайза 
үшына жау мінгізген", “Болат найза Жәнібектін” батырлык 
ксйпін ашкан, “кебеже карын, кен күрсак артык туған 
Абылайды” келістіре суретгеген, соғыс үстіндегі шегініс сәттін

сыбдырсыз сырын, 
ү нс із
суретіи, жасырын калпын “енкейе бере 
жылысты" дейтін жолдарға көшіргсн, ак сүңкар КҮСтай түледі, 
аузын таска біледі” деп үзахка шабар, жыр үздігін тудырар 
арынын, алымын байкататьж аз ғана асылдарынын өзі 
Тәтікараныц жыр өнерінде кандай куат-карымы болғанына 
айғак.
ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ 
(1706-1778)
Жырау казіргі Акмола төщрегінде дүниеге келген. 
Актамберді мен Бүхар, Тэтікара мен Қожабертен бастан 
өтксргсн ХҮШ гасырдын аласапыран уакиғаларының шгікде 
Үмбстсй де болды. Жырау мүрасынан біз Абылайхан дәуірін; ел 
ісін аткарған үлкен түлғалардын сүлбасын хөреміз. Үмбетей де 
болды. 
Үмбетей Абылай және ХҮШ ғасыр батырлары 
жайындағы жырларды туғызушылардын бірі. Қазак әдебиетгінде 
Кднжығалы Бөгенбай батыр туралы жыр-дастандар аз емес. 
Сонын ішінде Үмбетейдін батыр түлғасьін сомдауы алабвтен. 
Онын есімі казак әдебиетінін тарихында, әсіресе, Қанжығалы 
Бөгсмбайға арнаған жоктау, естірту толғаулары 
ү ш ін
айрыкша 
аталады.
Өмірдін үзын-ырғасынан таліы алып мәнді ғүмыр кешуте 
шакырар үгіт-өнеге. Әділетсіздік, біліысіздіх, караулык пен 
аярлыкка мін. Бас бүзар оспадарлыкка токтам. Опасыздыккд 
үкім, 
хесім. 
“ Бәкеге ", "Жаукашарға", 
“Бүкарға”, 
“Ей,
Актамберді, Қабанбай”, “Бекболат бите” арналарынан біз осы 
сарындарды табамыз.
“Бөгеыбай өліыін Абыдай ханға естірту*. Кдзахта 
казаны естірту 
ү л к с н
енср. Жырау бүл сстіргуіндс арғы-бсргідсн 
ой толғал, опасыз жалған дүниеніц тиянак - тірек түлғаларын 
көдденен тартып, Абылай ханды таубаға, токтамға шакырады. 
Әуелі жастайыннан көрмегенін жок еді ғой, дсп бекітіп алады. 
Өмір тарихының елеулі сәттерін есхе түсіреді. Айтып-айтыгі 
келіл, “Үмытгың ба соны, Абылай!”-деп, бір кайырьш тастап 
отырады.
Керей Жәнібек 
батыр, Қаз дауысты Қазыбек, Қу 
дауысты Қүттыбай, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бегембай 
сынды батыр мен би жанында болды. Ол-күдайдын берген 
сыйы.
Ел адсаған Сарыарканы жайладың. Елің жатпак бай 
болды, кыс кыстауы тау болды, жаз жайлауы кал болды,
43

салкьін сары бел бодцы. Жаныңда жанын бсрер жакынын 
жүрді дсгендсрді айтып-айтьш келіп, дүние кезек, еңці орныңды 
балаң басар, оның айналасына баска би, өзге батыр келер деіен 
пәлесапаныц шетін шығарады. “Орта жүзде катын көп, туатын 
кейін батыр көп” деп келіп, Бөгембай казасын естіртеді:
Жасынаи сырлжс болған,
Үлхен дс болел, күрдас болған 
Батырын өлаі - Бөгембай’
Үмбстей жырау поэзиясы небір айшыкты теңеуге, накыл 
сөзге, жанды суретке толы. “Бәкеге" дейтін өлеңде токымы 
кеппей топтаныи жорткан барымташы үрылар кейпін керемеі 
жеткізеді. “Бүкарға”, “Бекболат бите” арнауларындағы мына бір 
тіркестер әлдекашан халык тілінің сөз мәйігіне айналып кетксн 
кднатты оралымдар:
Кгтеген болса 
т ү й с ң
жау,
Тебеген болса, биен жау 
Үрысцак болел, 
ү л ы к
жау...
ҮЯдегі 
ү л ы н
жачан 
болса,
Есіктсгі 
к ү л ы с н
тек,
Қойныңдягы катынын жау болса,
Кднтараағы мтебен тсн...
...Жылга-сжй батпак болса, өте алмассын,
Жастан шыкдам жүйрікхс хстс алмассың.
...Бай болмаған, бай болса- 
Жайламағаи сай қойыас,
Бн болмаған бн болса,- 
Айтылмаған сөз коймас,
Канамаған ел қоймас.
Жыраудың Бөгембай бейнесін сомдау үлгісіндегі көпшілік 
колданыстардын батырлар жырынын 
үдстс
, аспандата, асра 
сөйлеу сарынымен үңдестік аса айкын. Жырда Қазтуған, 
Доспамбст сынды жеке жыраулардын да батыр бейнесін ашкан 
көрксмдік китүркылары жарасым тапканы сөзсіз.
Бөгембай-Алатаудай Акшадан асып туған, Болмашыдай 
анадан болат туған, КҮбыла көшкен байтактын ордасындай, 
темір жүмсап ок аткан корғасындай батыр.
Жырау толғауларынан ел тарихын, жер тарихын аша 
түсер көп дерек, көп КҮбылыс табамыэ. Жалпы жыраулар- 
жазылмай кеткен тарихымыздын Бас иесі, сактаушысы. 
Б
ү л
срскшслік жыраудың әлеуметгік тұлғасын түғырландыра түсер 
басты сипатының бірі.
44

БҮХАР ЖЫРАУ
Казак жыраулар поээиясының Алыбы Бүхар жырау (1668- 
1781) туралы, онын шығармаларының негізгі сарьсндары, 
көркемдік сипаты жөнінде айту сол дәуірдін поэзиясын түтас 
камтып айту. Бүхар поэзиясы бүтін бір халыктын жан-дгние, 
таным-талғам иірікдсріне жалғасьіп жаткан күбьілыс. Халык 
тарихында Абылайдай Биікпен казар турған Бұхар жырау былай 
депті:
Ел бастіу хиын смсс,
Конатын херден дел тдбшиды.
Қол бдстду хкын смсс,
Шібашн хсрхсн сл тдбылады.
Шарты гост» 
сөз 
бастаул»)
КНЫНДЫ КОРГСЫ Х О Д ...
Свздін 
к ү н ы н
, 
свздін сырын білген, свз туғызып, сөз 
тулеткен 
ү л ы л ы к
кана айтар ой.
Бұхар шығармалары жеткізер дуние жсхс ааамнын керіп- 
біліп, көкірекхе гүйгенінен әддекайда кең жатыр, Онын 
шығармалары - түтас халыктың сезім 
к ү й і
, 
ой өресі, тарихы мен 
тағдыры.
Бүхар поэзиясында өзіне дейінгі, өзімен түстас жыраулар 
өнерінсн менмүндалап түрған ерекшелік көп. Сөздін әшекейіне, 
әсіре коюлатуға Бүхар әуес емес. Оныц иоззиясыңда жыраулык 
поэзиянын дәстүрлі, бірнеше ғасьірлык сез образдары да аса 
кеп емес. Жырау карапайы свздердід сыры сезілмес, жымы 
білінбес шеберліітен шендесгіру аркылы ғаламат куат 
к ү ш ін
оятады. Жай рана бір сөздердін Үйкасы мен үйлесімнің арасына 
жырау тіршіліхтін кария даналығын орныхтырацы.
Бүхар тек ХҮШ ғасыр өлеңін емес, жалпы казак 
ноэзиясын түр, мән, мазмун, көркеидік сапа жағынан терендетіп, 
биіктетгі. Өсірді. Бүхар өлекі жыраулык поэзияға тән делініп 
келген негіздер мен сипаттардьш өлшеміне сыймай, асып-төгіліп 
жатыр.
Бүхар -гірліктін, жарык дүкиенід сәулелі 
нүрын 
күштарлыклен кұшактайды. Онын ойы-аспан биік, сезімі-тсніз 
терен. Жырау КҮйкьілжыған, кайшылығы, карсылык күресі, 
текетірес КҮбылысы көп дүниеден тиянак табуға тартады. Басу 
айтьш сабана түсіреді. Аласурған кеніл, арпалыскан сезімді 
ауыздыктаудын сикырын, сырын жеткіэеді. Пенделіктен жоғары 
турар касиеттерді сакта дейді. Адам ғүмьіры дейтін влшеулі, 
кесімді, кас-кағым сәттін мәңгіліюпен астасып жаткан күдірет 
к ү ш
, 
куатымен табыстырады. Ол жакынынды 
с ү ю
. 
Жарыкка
45

күцггарлык. Тазалыкка іккәрлік. Өмір дейтін тәиір сырының- 
тойына тамак ішу, жаркырап жүру, мал мен мансап кана емес, 
куат 
к ү ш і
өзгеде жатканын сезіну.
Бұхар түйіндеуіңдегі тіршілік 
үйлесімі: биіх тау ғі 
ығынан 
түскен 
панасы, 
терең сайга тобы лғы лы
саласы, келіншекхс 
емшектегі 
баласы 
жарасар.
Тіршілік шарты: ер жігіттің кадірін ағайын білыес, х а т
білер, калын малы арзан деп, карадан катын алманыз. 
Жаратылыс заңдарынын себебі мен салдары: таудан аккан тас 

жүктеу/скачать 6,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: