Каспий теңізі аса маңызды стратегиялық аймаққа жатады. Географиялық орналасуы оны Азия мен Еуропа құрлықтарында ғана емес, дүние жүзіндегі ерек­ше ықпалды теңіздердің қа­тары­на қосты

жүктеу/скачать 23,43 Kb. бет 1/2 Дата 09.01.2023 өлшемі 23,43 Kb. #60764

Каспий теңізі аса маңызды стратегиялық аймаққа жатады. Географиялық орналасуы оны Азия мен Еуропа құрлықтарында ғана емес, дүние жүзіндегі ерек­ше ықпалды теңіздердің қа­тары­на қосты. Теңіз табанынан мұ­най мен газдың мол қоры табы­лып, әлемдік қоғамдастыққа жа­рия етілген соң оған деген қы­зы­ғушылық тіпті күшейіп кетті. Геолог мамандардың баға­лау­ынша, қарт Каспийдің қой­науында 68 миллиард баррель мұнай бар. Ал әлемдегі «қара алтынның» барланған қоры 150 миллиард баррель көрінеді. Теңіздің орналасу жайына келсек, ол солтүстіктен оң­түстікке қарай 1,2 мың шақы­рымға созылып жатыр. Жағалау сызығының ұзындығы 7 мың шақырымға жуықтайды. Жан-жағы түгелдей құрлықпен шек­тесетін теңіз суы бес елдің мемлекеттік шекараларын шайып келеді. Жағалау сызығы бо­йынша алғанда, Қазақстан үлесіне Кас­пийдің 29 проценті тиесілі. Каспий теңізі мұнай мен газ конденсатымен қатар, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне де өте бай. Әлемде сұранысқа ерекше ие балық тұқымдастары – бекіре, шоқыр, қортпа балықтары молынан кездеседі. Кейбір деректерге қарағанда, бекіре тұқымдас ба­лық­тың 80 проценттен астамы осы Каспий теңізінің үлесіне тиеді екен. Сондай-ақ теңіз суы мен оның жағалауларында өсім­дік­тердің 500-ден астам түрі өседі, балық пен жануарлардың 770 түрі мекендейді. Теңіз дүние жүзі бойынша қара уылдырықтың «ота­ны» ретінде кеңінен танылған. Уақыт өткен сайын Каспийдің көлік-транзиттік маңызы да артып келеді. Сонымен қатар теңіздің әскери-саяси рөлі де күшейе түсуде. Өйткені Каспий сулары Еуропаны, Орталық Азияны және Кавказды шайып жатыр. Қарт Каспийдің құқықтық мәр­те­бесін анықтау мәселесі көте­рілгелі бері жиырма жылдан асты. Кеңес одағы тұсында теңізге тек екі мемлекет – КСРО мен Иран Ислам Республикасы ғана «иелік» етіп келсе, бүгінде оның қатары бес елге – Қазақстан, Әзербайжан, Ресей, Иран және Түрікменстанға көбейді. Халықаралық талап-нормаларға сәйкес Каспийдің құқықтық мәр­те­бесін осы бес мемлекет өзара ке­лісе отырып, айқындауы тиіс. Осы аралықта талай мәрте екіжақ­ты және көп­жақты келіссөздер өткізілді, тиісті құжаттарға да қол қойылды. Уа­қыт бес мемлекетке ортақ санала­тын Каспий теңізінің құқықтық мәр­тебесін анықтау мәселесі аса өткір әрі аса өзекті екенін көр­сетті. Каспийдің құқықтық мәр­те­бесін анықтау мәселесі көте­ріл­гелі бері теңізге шекаралас бес мемлекеттің басшыларының жоғары деңгейдегі төрт саммиті өтті. 2002 жылы Түрікменстанда, 2007 жылы Иран елінде, 2010 жылы Әзербайжанда, 2014 жылы Ре­сейдің Астрахань қаласында. Рас, Астраханьдағы саммитте Кас­пий теңізінің құқықтық мәр­тебесі туралы конвенцияға қол қойылады деп күтілген болатын. Мемлекеттер басшылары ең негізгі мәселеге тәуекел ете алмады. Каспий теңізін пайдалануға байланысты бірқатар келісімді қуаттаумен ғана шектелді. Каспий теңізі жағалауындағы мемлекеттер басшыларының Астраханьдағы саммитінде баса назар аударған мәселелердің бірі – теңізге шектес елдердің қарулану жайы болғанын атап өтуіміз керек. Бір жақсысы, сол жиында президенттер Каспий те­ңізі аймағына кірмейтін держа­­валардың қарулы күш­терін кіргізуге жол бермеу туралы шартты бекітті. Аталған құ­жатқа сәйкес бес мемлекетке тие­сілі теңіз акваториясына өзге елдің қарулы күштері кіре ал­майды, кемелері жүзе алмай­ды. Бұл бастаманы Иран Ислам Рес­публикасы көтерген еді. Жа­сыратыны жоқ, аталған құжатты қа­былдаудың негізінде Каспий теңізінің маңына НАТО қарулы күштерінің әскери базасын орналастырмау мәселесі жатқан болатын. Қарулы күштер дегеннен шығады, теңіз маңындағы елдер Каспийдегі өздерінің қару­лы күштерін тең дәрежеде ұстап отыруға уағдаласқан еді. Бірақ олар теңіздегі өз қарулы күштерінің санын ресми түрде жария еткен емес. Дегенмен ресми емес деректер бойынша, Ресейдің теңіздегі әскери флотилиясы өте әлеуетті. Олардың күзет кемелерін қоспағанда Каспий флотилиясында отызға жуық кемесі бар. Алдағы жылдары ресейліктер теңізге соңғы үлгіде жабдықталған тағы бір­қатар кемені түсіруді жоспарлап отыр. Екінші орында Иран елі тұрған сияқты. Теңізде олардың 90-ға жуық кемесі, 4 мыңнан астам әскери қызметшісі, үш әскери базасы шоғырланған көрінеді. Каспийдегі біздің еліміздің де қарулы күштері жыл өткен сайын көбейіп, соңғы үлгідегі техникалармен, қару-жарақпен толыға түсуде. Каспий маңы мемлекет­тері­нің қарулануынан сеске­ну­дің, қорқудың қажеті жоқ. Кей­біреулер олардың ортасына от тастап, алауыздық тудыр­ғылары келетінін тағы жоққа шы­ғара алмаймыз. Көршілес бес мемлекет ондайға бармақ емес, бармайды да. Өйткені Қазақ­стан, Ресей, Иран, Әзербайжан және Түрікменстан кез келген түсі­ніспеушілікті келіссөздер арқы­лы шешуді қалайды. Ал те­ңізде қарулы күштер ұстау сыртқы күштерден қорға­нуға тікелей байланысты. Себе­бі мына алмағайып заман­да Каспий секілді мұнай мен газға бай теңізге көз алар­ту­шы­лардың кездесетіні шындық. Қарулы күштер солар­дан қор­ғану үшін керек. Оның үстіне онда мемлекеттік шекара­мыз бар. Оны күзету, көздің қара­шығындай қорғау, қауіпсіздікті қам­тамасыз ету сол қарулы күш­тердің міндеті, соларға жүк­телген. Сондай-ақ бес мемле­кет­тің бірі – Иранға тістерін қайрап, бармақтарын батырғы­сы келетін елдер де аз емес... Каспий теңізін ортақ бай­лық ретінде санайтын оның жаға­лауындағы бес ел бір-біріне жақын әрі жақсы қарым-қа­ты­настағы мемлекеттер болып табылады. Егер Ақтау қала­сын­дағы саммитте Каспий­дің құқықтық мәртебесін анық­тайтын конвенцияға қол қойы­латын болса, қатысушы елдер бас біріктіру арқылы теңізге төне­тін кез келген қауіп-қатерге қарсы тұра алар еді. Сәуегейлік та­ны­тып, ұшқары пікір айтып жүр­гендердің аузына құм құйы­лар еді. Сөйтіп қарт Каспий тұ­рақтылық аймағына айналар еді. Жалпы, мүдделі мемлекеттер арасындағы қатынастардың заманауи үлгіге сай болуын қалыптастыру үшін ең алдымен аймақтың халықаралық құ­қық­тық қағидаларына байланысты құқықтық мәртебесін нақтылап алғаннан ешкім ұтылмайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, Каспий теңізі өсімдіктер дүниесі мен жануарлар дүниесіне өте бай. Өкінішке қарай, бүгінде теңіздің экологиялық жүйесі жақ­сарудың орнына кері кетіп барады. Оған мұнай-газ өндіру, бағалы балық түрлерін қисап­сыз көп аулау, тағы басқа да мәселелер тікелей әсер етіп отыр­ғанын ешкім жоққа шығара қоймас. Осы жағын ескерген Каспий маңы мемлекеттері жа­­қында Мәскеуде Тегеран кон­венциясының шеңберінде Кас­пий теңізіндегі қоршаған ортаны бағалау туралы хаттамаға қол қойды. Құжат елдердің парламенттері мақұлдаған соң үш ай ішінде күшіне енеді. Қазақстан Каспий теңізін бөлу мәселесі күн тәртібіне қойыл­ғалы бері Ресеймен, Иран­мен, Әзербайжанмен және Түрік­мен­станмен екіжақты, сон­дай-ақ көпжақты келіссөздер жүргіз­ді. Соның нәтижесінде атал­ған мемлекеттермен түрлі мә­се­лелер бойынша келісімдер жа­салды. Кейбір дереккөздері­не қарағанда, Каспий маңы мемлекеттері басшыла­ры­ның Ақтауда өтетін жоғары дең­гейдегі саммитіне тараптардың дайындығы ойдағыдай екен. Ал саммитке бес мемлекеттің бас­­шылары түгел қатысады. Он­дағы ең басты және негізгі мәселе – Каспий теңізінің құ­қық­тық мәртебесі туралы конвенция болмақ Эр-Рияд қаласында (Сауд Арабиясы) Араб мемлекеттерінің лигасы, Орталық Азия елдері мен Әзербайжан арасында алғашқы экономикалық форум өтті. Қазақстандық делегацияны Сыртқы істер министрі Ерлан Ыдырысов басқарды. Өзінің сөзінде ҚР СІМ-інің бас­шысы Сауд Арабиясы бастама­шылық еткен бұл форум Орталық Азия елдері мен Әзербайжанның араб мемлекеттерімен қаты­нас­тарында жаңа кезең ашады және оның өте жоғары деңгейде өткізілуі елдеріміз бен халықтарымыз үшін өзара тиімді сауда, инвестициялық және мәдени-гуманитарлық ын­тымақтастықты ұлғайтудың жақсы бастамасы болмақ, деп атап өтті. «Біз бұл форумның мүм­кін­діктері зор екеніне сенеміз және қой­ылған міндеттерді іске асыру бой­ынша тығыз жұмыс жасауға дайын екенімізді білдіреміз. Қазақ­станның 2011-2012 жылдары Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының Сырт­­қы істер министрлері кеңе­сіне (ИЫҰ СІМК) төрағалығы біз­дің еліміздің араб әлемімен қаты­нас­тарын нығайтуда маңызды фак­тор болды. Төрағалық ету біз­дің мүдделеріміз сәйкес келетін және тиімді өзара іс-қимылдардың алғы­шарттары бар салаларды анықтауға мүмкіндік берді», деді Е.Ыдырысов. Сыртқы саясат ведомствосы­­ның басшысы форум қатысушыларына қазіргі уақытта Қазақстанда Сауд Арабиясы, БАӘ, Мысыр, Қа­тар, Иор­дания, Оман, Ливия, Ливан, Па­лестина елшіліктері жұмыс істей­тіндігі туралы хабар­лады. Өз кезе­гінде, біздің республикамыздың дип­ломатиялық өкілдіктері Сауд Арабиясы, БАӘ, Мысыр, Қатар, Иор­дания, Оман және Ливанда қызмет етуде. «Бұл ретте, біз араб әлемін­дегі өзіміздің дипломатиялық өрісі­мізді одан әрі кеңейтуге ниет­тіміз», деді қазақстандық министр. «Өзара тиімді мүдделердің артуын ескере отырып, біздің ойымызша, келесі оң қадам болашақта БҰҰ өңірлік гуманитарлық хабы­на айналдырғымыз келетін Алматы­дағы резиденциясымен Араб мем­лекеттері лигасының Орталық Азия­дағы өңірлік өкілдігінің ашы­луы болмақ», деп айтып өтті Қа­зақстан СІМ-інің басшысы. Е.Ыдырысовтың сөзінде, сон­дай-ақ, инвестицияларды ынта­лан­дыру мен Еуразиялық эконо­микалық одақ құру, Қазақстанда «жа­сыл» экономиканы дамыту және «Жасыл көпір» өңірлік бағдар­ла­масын іске асыру бойынша алдағы қабылданатын заң­на­ма­лық пакет тұрғысынан, соны­­мен қатар, ЭКСПО-2017 халық­ара­­лық мамандандырылған көр­месіне дайындық тұрғысынан араб елдерімен өзара тиімді ын­тымақ­тастықтың зор әлеуеті атап өтілді. «Болашақтың энергия­сы» көрмесінің тақырыптары жаңар­тылған энергияны пайдалану және «жасыл» экономикаға өту бойынша біздің ынтымақтастығымызды реттеудің бастама нүктесі болуы мүмкін. Тіпті, кейбір араб елдері, мысалы, Біріккен Араб Әмірліктері осы салада айтарлықтай табыстарға қол жеткізді», деді осы орайда Қазақстанның бас дипломаты. Е.Ыдырысов араб мемлекеттері мен Орталық Азия елдері және Әзербайжан арасындағы өзара экспорттың көлемін арттыруға шақырды. «Бұл жерде Бірлескен сауда-өнеркәсіптік палатамен Бір­лескен іскерлер кеңесін құру мүм­кіндіктерін іздеу қызығушылық тудырады. Солтүстік – Оңтүстік, Батыс – Шығыс бағыттары бойын­ша көлік дәліздерін дамыту маңыз­ды рөлге ие», деп атап өтті ми­нистр. Осы жылы Қазақстан – Түрік­мен­с­тан – Иран теміржол торап­­тарын қосудың және араб әле­мі­мен ын­ты­мақтастықты дам­ы­ту үшін жалпы көлік инфра­құры­лы­мын дамытудың зор маңызы атап көрсетілді. Қазақстандық министр өз сө­зінде Палестина-Израиль қақты­ғы­сы, Сириядағы жағдай және т.б. осы сияқты өзекті халықаралық мәсе­ле­лер бойынша Қазақстанның ұстанымын білдірді. Ол, сон­дай-ақ, Араб Магрибі және Таяу Шы­ғыстағы түбегейлі сая­си өзге­ріс­­тер миллиондаған қара­пайым адам­дарға тағдыршешті өзгеріс­терімен қоса, ертеңгі болашаққа деген сенім алып келгендігін көлденең тартты. Е.Ыдырысов әлемдік экономика 2007-2009 жылдардағы дағдарыстан әлі толықтай айыға қоймағанын айтты. Ал елдер үшін алдағы сын-қатер оның жаңадан тұрақсыздануы болуы мүмкін. Климаттың өзгеруі мен демографиялық өсім азық-түлік мәселесінің ушығуына және басқа да проблемаларға әкеліп соқтыруы ықтимал. Осы орайда министр шараға қатысушылардың назарын ИЫҰ жанынан азық-түлік қауіпсіздігі бойынша орган құру туралы Қазақстан бастамасының дер кезділігіне аударды. Осы Ұйымның бірқатар мүшелері бастамаға толық қолдау білдіре отырып, 2013 жылғы желтоқсанда Конакри қаласында (Гвинея Республикасы) өткен ИЫҰ СІМК-нің 40-сессиясы шеңберінде азық-түлік қауіпсіздігі бойынша Ислам ұйымының Жарғысына қол қойды. Е.Ыдырысов іс-шараға қаты­су­шыларды Қазақстанның халық­аралық бастамалары, сон­дай-ақ, еліміздің 2017-2018 жылдары БҰҰ ҚК тұрақты емес мүше­лігіне өз кан­дидатурасын ілгерілеткені және таяу­да өтетін Астана экономика­лық форумы туралы хабардар етті. Ол араб әріптестерінің БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне еліміздің кандидатурасын қолдайтынына және VII АЭФ пен ІІ Дүниежүзілік дағ­дарысқа қарсы конференция жұмыстарына белсенді қаты­са­тынына сенім білдірді. Сөзін қорытындылай келе, ҚР СІМ-нің басшысы Қазақстан Лига­ны елімізбен көпғасырлық байла­ныстары бар араб мемлекеттері бір­лестігінің жетекші ұйымы ретінде қарастыратынын және жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі жүйелі дамытуға өзінің қатыстылығын растайтынын атап көрсетті. Іс-шара қорытындысы бойын­ша Эр-Рияд Декларациясы қабыл­данды. Онда форумға мүше елдердің өз араларында байланыстарды жан-жақты дамыту жөніндегі ортақ қағидамен қатар Астанада өтетін ЭКСПО-2017 көрмесіне белсенді қатысуға шақыруымыз, жаһандық ядролық қарусыздану мен таратпаудағы Қазақстан мен Орталық Азияның басқа елдерінің үлесі, сондай-ақ, Қазақстан Прези­денті Н.Назарбаевтың Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезін шақыру туралы бастамасы көрініс тапты. Форумға қатысушылар жаңа көпжақты пішіндегі үнқатысудың институттануына негіз болатын Араб мемлекеттерінің лигасы, Орталық Азия елдері мен Әзер­байжан арасындағы ынтымақтастық пен экономика жөніндегі мемо­ран­думға қол қойды. Форум шеңберінде қазақстандық СІМ басшысы бірқатар елдердің сыртқы істер министрлері – Сауд Арабиясының ханзадасы Сауд әл-Фейсалмен, Қатар СІМ басшысы Халед бен Мұхаммед әл-Атиямен, бахрейндік министр шейх Халид бин Ахмед бин Мохаммед әл-Халифамен, Қырғызстан СІМ басшысы Эрлан Абдылдаевпен, Ливан Сыртқы істер министрі Джебран Бассилмен, омандық ми­нистр Юсуф бин Алави бин Абдулламен, Тунис СІМ басшысы Монги Хамдимен және басқа да әріптестерімен екі­жақты кезде­сулер өткізді. Аталған мемлекеттермен сауда-эконо­микалық ынтымақтастықты кеңей­тудің өзекті мәселелері талқыланды. Сонымен қатар, Е.Ыдырысов Араб мемлекеттері лигасының Бас хатшысы Набиль әл-Арабимен келіссөз жүргізіп, Қазақстан мен осы Ұйым арасындағы ынты­­мақ­тас­тықты нығайтудың келешегін сөз етті. жүктеу/скачать 23,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу: