Казахский национальный
жүктеу/скачать 2,7 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- М.Қ. Бисенова ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАСЫРЫН НИЕТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009 210 УГОЛОВНОЕ ПРАВО И КРИМИНАЛИСТИКА С.Т. Шайкенова ПРОИЗВОДСТВО В СУДЕ С УЧАСТИЕМ ПРИСЯЖНЫХ ЗАСЕДАТЕЛЕЙ В КАЗАХСТАНЕ: ПУТИ ДАЛЬНЕЙШЕГО РАЗВИТИЯ НАУКИ И ПРАКТИКИ В настоящее время в Казахстане проявляется все больший интерес к проблемам уголовного судопроизводства по производству в суде с участием присяжных заседателей. На сегодняшний день данная тема является одной из самых актуальных в уголовно-процессуальном праве и в тоже время малоисследованной. На этот научный факт обратил внимание и Б.К. Шнарбаев в своей монографии «Судопроизводство с участием присяжных заседателей в Республике Казахстан» [1]. В Республике Казахстан в настоящее время, данная работа является единственным, после принятия 16 января 2006 г. Закона РК «О присяжных заседателях» [2] и внесения соответствующих изменений в Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан (далее – УПК РК) [3]. Серьезным исследованием этой проблемы в рамках уголовно-процессуального права. Логично, что существует много еще неисследованных вопросов по этой теме. Будем надеяться, что по мере дальнейшего функционирования этой особой формы суда, постепенно они будут более углубленно изучены учеными и практиками. Опыт других стран по этому вопросу обширнее. Так, в России суд присяжных был возрожден уже в 1993 году. Именно возрожден, поскольку действовал и в дореволюционной России и был упразднен в 1917 году. Российским ученым и практикам известно, какое множество проблем возникало у суда присяжных при его становлении. Это было связано, прежде всего, с недостатком опыта у юристов в этой области, отсутствием практики, а также с проблемой взаимодействия судов со средствами массовой информации. Ее представители, не вникая в причины вынесения присяжными оправдательных вердиктов, публиковали статьи о том, как представители народа, осуществляя правосудие, отпускают на свободу убийц, что вызвало негативное отношение к этой форме судопроизводства» [4]. Многое приходится переживать реформаторам на пути к светлым мечтам. Любым реформам зачастую сопутствуют самые трудные периоды в развитии государства и общества. Конечно, без радикальных перемен, реформ не обойтись, однако опыт проведения многих реформ свидетельствует, что сам процесс может быть сложным и длительным. Имеются достаточные объяснения этому. Во-первых, на наш взгляд, реформирование (особенно в сфере права, правоприменительной деятельности) затрагивает интересы колоссального количества людей, их судеб, и не все из них безболезненно переживают процесс реформирования. Отсюда, несложно предвидеть возможность возникновения сопротивления ходу правовых реформ. Во-вторых, внедрение реформ почти всегда требует длительного периода времени на создание их устойчивого характера. Мы думаем, что все эти факторы объясняют причины сложности полного внедрения реформ. В Казахстане, давно считают процессы, происходящие в праве не реформами и революциями, а поступательным развитием, имеющим свою преемственность. «Время реформаторства истекло», - подчеркивает М.С. Нарикбаев» [5], он согласен с И.И. Роговым, призывающим не к революционному, а эволюционному порядку преобразований путем разработки и принятия концепции дальнейшего правового развития государства в целом, а не отдельных его структур, институтов. Как видно, в Казахстане стараются заранее минимизировать потери и разочарования. В этом, конечно во многом помогает зарубежный опыт. Казахстанские судьи отмечают, что без помощи российских коллег было не обойтись. Так, в частности, председатель коллегии по уголовным делам Северо-Казахстанского областного суда Д.С. Амиров отмечает: «Мы тщательно готовились…, изучали необходимую литературу. Теоретически мы хорошо подготовлены. Несколько раз наши коллеги ездили в Российскую Федерацию, в частности, в Москву и Курган. Там они участвовали в отборе кандидатов присяжных заседателей, перенимали опыт. Несмотря на то, что в России Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009 211 действует другая модель ведения заседания – англосаксонская, по процедуре решения вопроса о виновности или невиновности обвиняемого есть схожие моменты» [6]. В Казахстане, судопроизводство с участием присяжных реализуется на практике сравнительно недавно. Говорить о каких-либо выводах рано, так как, на наш взгляд требуется лет пять с момента запуска практической реализации, чтобы выявить устойчивые закономерности в развитии этого нового для государства правового явления. Однако уже можно отметить, кое-какие важные моменты, так называемые результаты анализа казахстанских ученых. Если взять все проблемы и составить их перечень, на наш взгляд, он будет выглядеть примерно так: Проблемы формирования коллегии присяжных; - вопросы количественного состава; - этнический баланс; - соблюдение гендерного равенства; - контроль за не включением в списки кандидатов в присяжные заседатели лиц, имеющих непогашенную либо неснятую судимость; Обеспечение независимости присяжных заседателей; Борьба с возможностью подкупа присяжных заседателей; Обучение журналистов, работающих над освещением вопросов уголовного судопроизводства с участием присяжных в Казахстане. Сами проблемы по производству в суде с участием присяжных заседателей можно условно разделить на две группы: 1) прогнозируемые в прошлые годы в период обсуждения внедрения суда присяжных в Казахстане; 2) проблемы, появившиеся на практике применения нового правового института. Суд присяжных заседателей – это гарант независимого судебного разбирательства. Эта уникальная модель судопроизводства, когда все принципы права и морали должны реализоваться и быть взаимосвязаны. Следует подчеркнуть, что ценность, например, принципа независимости судей не ограничивается применением его в рамках только государственного устройства: высокая социальная значимость принципа независимости судей и подчинения их только закону универсальна. Его роль в социальной жизни настолько велика, что этот принцип, как гарантия истинной и эффективной защиты прав и свобод граждан, стал объектом специального рассмотрения в Организации Объединенных Наций. 13 декабря 1985 г. Генеральная Ассамблея ООН одобрила «Основные принципы, касающиеся независимости судей». В этом основополагающем документе подчеркивается, что судебные органы решают переданные им дела беспристрастно, на основе фактов и в соответствии с законом без каких-либо ограничений, неправомерного влияния, побуждения, угроз или вмешательства, прямого или косвенного, с чьей бы то ни было стороны и по каким бы то ни было причинам. Независимость – это не привилегия судей, а ответственность перед обществом и гражданином, провозглашает документ. В нем также уделено внимание обеспечению судьям возможности применять положения этого документа при отправлении правосудия. В связи с пристальным вниманием мирового правового сообщества к реализации принципа независимости судей считаем внедрение уголовного судопроизводства с участием присяжных заседателей в Казахстане важным для страны событием. Независимость суда в системе государственных органов законодательной и исполнительной власти посредством внедрения суда присяжных – это, несомненно, достижение прогрессивной мысли, нашедшее свое достойное применение в практике многих государств, идущих по пути развития своих демократических институтов. В общественной мысли, в научных исследованиях государства и права всегда анализировались проблемы значения и особой роли судебной власти и ее носителей – судей. При рассмотрении и детальном изучении реализации правовых принципов отправления судопроизводства, а значит и путей повышения эффективности судебной деятельности, несомненно, самой актуальной и насущной является проблема усиления авторитета и статуса суда, реального обеспечения независимости и беспристрастности судей. И теперь, в Казахстане, в условиях существования производства в суде с участием присяжных заседателей целесообразно ставить вопрос о необходимости обеспечения независимости присяжных. По своему правовому содержанию и социальному предназначению принцип независимости судей и подчинения их только закону сложен и многосторонен. Если подвергнуть анализу существование его лишь как процессуального положения, при котором он определяет условия принятия судебных решений, несправедливо будет не выделить важное его социальное значение, учитывая особый статус, роль и место суда в системе других государственных органов. ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009 212 Проблема независимости судей тесно связана с демократической правовой основой государства, а в теоретическом плане – с концепцией разделения властей. Суд как орган правосудия и носитель судебной власти в государстве должен рассматриваться в качестве органа независимого в своей деятельности от иных структур власти. Суд будет всегда, несмотря на любые изменения в структуре общества, в деятельности государства. Так, в одной из работ русского дореволюционного профессора-государствоведа В.М. Гессена прямо указывалось, что никакая революция не влияет на направление деятельности суда, изрекающего право: «Какие бы события ни происходили в стране, - во время войны и во время мира, в период покоя и в эпоху смуты, - судебная власть остается неизменной: врач лечит, учитель учит, судья судит» [7]. Только в истинно демократичном и цивилизованном обществе возможна независимость присяжных заседателей. Обеспечение независимости присяжных заседателей является важной гарантией справедливого правосудия, защиты прав граждан. Судейскую независимость ошибочно рассматривать привилегией судей, это сложный подручный правовой элемент, который создан для безопасности судебных решений от навязчивых советов и угроз извне. «Судьи от народа» должны быть морально ответственны при использовании этого уникального и вместе с тем необходимого «щита» права. Свобода в принятии решений ставит высокую планку перед присяжными и возлагает большую ответственность. В этом отношении важно обеспечить внутреннюю независимость присяжных заседателей, так как государством предприняты эффективные меры для обеспечения внешней независимости. Реализация принципа независимости судей тесно связана с обеспечением независимости присяжных и в значительной степени зависит от культурных, политических, экономических и правовых реалий, в условиях которых этот принцип функционирует. Уровень цивилизованности государства, его соответствие общепринятым догмам и концепциям права напрямую влияет на качество оправления правосудия, а также на статус суда и его органов, подлинная независимость которых обеспечивает полноценное функционирование суда в целом. Наличие того или другого политического режима в государстве образует политико-правовую базу для развития его судебной системы как органов правосудия. Однако, только в демократических государствах есть возможности развития и становления подлинно независимого суда. 1. Шнарбаев Б.К. Судопроизводство с участием присяжных заседателей в Республике Казахстан: Монография. – Костанай: ТОО «Центр.-Азиатское кн. изд-во». 2007. – 464 с. 2. См.: Закон Республики Казахстан «О присяжных заседателях» от 16 января 2006 г. - № 121-III ЗРК //Ведомости Парламента Республики Казахстан. – 2006. - № 2 (2459). - Ст. 18. 3. См.: Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан от 13 декабря 1997 года № 206-I 4.//Ведомости Парламента Республики Казахстан. – 1997. – № 23. – Ст. 335. – Раздел 13. 5. Сорокин Б.П. Требуется ли суду присяжных реформа? // Суд, право и власть: сборник статей. Ростов н/Д.: ЗАО «Книга», 2005. – С. 79. 6. Нарикбаев М.С. Авторитет судебной власти начинается с ее независимости // Казахстанская правда. - 10 ноября 2001 года. – С. 3. 7. Амиров Д.С. Первый блин – не комом / Беседу вела Бондаренко// Республика. Деловое обозрение. – 2007. 9 марта (№9). – С.5. 8. Гессен В.М. О судебной власти // Судебная реформа. Т. 1. – М., 1915. – С. 3. *** Автор делает попытку выделить основные проблемы развития суда присяжных в Казахстане. В статье рассматриваются некоторые проблемы уголовно-процессуального права Республики Казахстан, связанные с реализацией новой модели судопроизводства с участием присяжных заседателей. *** Author does attempt to allocate the basic problems of development of a jury in Kazakhstan. In article some problems criminally a-procedural right the Republics Kazakhstan’s connected with realization of new model of legal proceedings with participation of jurymen are considered. М.Қ. Бисенова ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАСЫРЫН НИЕТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ Егер қылмыс жасаған тұлға өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті сипатын ұғынып, оның қоғамдық қауіпті салдарын алдын ала болжап және оларды тілеген болса, немесе сол салдардың орын алуын саналы түрде мүмкін санаған болса, қылмыс қасақана жасалған болып танылады. Келтірілген анықтамадан көріп отырғанымыздай, заң жасырын ниетті материалдық Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009 213 құрамдарға қатысты анықтайды: ол субъектінің әрекетке немесе әрекетсіздікке, сондай-ақ салдарына деген психикалық қатынасының сипатын білдіреді. Салдар қылмыстық құрамның элементі болып табылмайтын формалдық құрамдарда оған деген психикалық қатынас мүлдем болмайды (салдар болмаған жағдайда) немесе кінә нысаны мен қылмыс саралануына әсер етпейді. Сол себепті, формалдық құрамдардағы кінә нысаны әрекетке деген психикалық қатынаспен анықталады, және қылмысты қасақана деп сипаттау үшін, тұлғаның өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті сипатын ұғынудың өзі жеткілікті болып саналады. Жасырын ниеттің тікелей және жанама түрлері бір-бірінен тұлғаның өз әрекетінің қоғамдық қауіпті салдарына деген психикалық қатынасының түрлі сипатымен ерекшеленетіндігіне байланысты, жасырын ниеттің формалдық құрамдарда тікелей және жанама түрлерге бөлінуі мәнсіз болып табылады. Формалдық құрамдарда жай жасырын ниет немесе тікелей жасырын ниет жөнінде айтқан дұрысырақ болады. Кейде әдебиеттерде формалдық құрамдарда жанама жасырын ниеттің болу мүмкіндігін негіздеудің, біздің ойымызша, жасанды әрекеттері жасалып жатады. Көбіне бұл қалау немесе саналы түрде мүмкін ету белгісін салдардан әрекетке немесе әрекетсіздікке ауыстыру арқылы жүзеге асырылады. Дегенмен, мұндай ауыстыру заңсыз болып табылады. Әрекет өздігінен тек сирек жағдайларда ғана (мысалы, ойнау барысында) қалау нысаны болып табылады, мұндай болып әрекет нәтижесі саналады («қалау... нақты затқа бағытталады») [1]. Субъектінің әрекетке немесе әрекетсіздікке деген еріктік қатынасының ешбір реңктері оның кінәсінің нысанына әсер етпейді: ол қоғамдық қауіпті әрекетті, оның қоғамдық қауіпті сипатын ұғына отыра, жасайтын болғандықтан, оның бұл қылықты қалағаны немесе қаламағаны жөніндегі мәселенің еш мәні жоқ. Тіпті психикалық мәжбүрлеу болған жағдайда да, әрекет қасақана жасалған деп танылады. Г.А. Кригер әрекет пен салдарға деген психикалық қатынас, материалдық немесе формалдық құрамдар жөнінде болуына тәуелсіз түрде белгіленуі тиіс деп санайды [2]. Дегенмен, салдарға деген психикалық қатынасты қалай орнату қажет екендігі түсініксіз болып көрінеді, себебі, оның мүлдем болмауы, немесе арнайы дәлелденбеуі немесе қылмыстың саралануына әсер етпеуі де мүмкін болады. Әрине, формалдық құрамдары бар қылмыстарды жасау барысында, айыптының әрекеті нақты бір нәтижеге жетуге бағытталады, тұлға әркезде қандай да бір нәтижені «қалайды», ал басқа нәтижелерді «мүмкін деп санайды». Дегенмен, бұл салдар қылмыстық құқық үшін парықсыз болады (өз бетімен кетіп қалу барысында туыстарымен көрісуді қалау) немесе құрамнан тыс жатады. Сол себепті, заңшығарушы формалды құрамдарда құрам шеңберінен тыс жатқан салдарға деген қатынасын көрсетіп кетуді қажет деп санайды, ол құрамға арнайы мақсатқа нұсқауды енгізеді. Б.С. Никифировтың пікірі бойынша, жасырын ниетті формалды құрамдарда да әрекетке қоғамдық қауіпті сипат беретін жағдайларға деген қатынасына – олардың айыптыға қажет немесе қажет емес екендігіне байланысты (мысалы, зорлау барысында жәбірленушінің жасы толмағандығы) тікелей және жанама түрлерге бөлу қажет [3]. В.Г. Макашвили формалды құрамдардағы жанама жасырын ниетті, субъект әрекеттің өзін қылмыс ретінде сипаттайтын белгілері бар екендігіне онша сенімді болмаса да, мүмкін деп санайтын жағдайларда қарастырады [4]. Бұл пікірлердің ешқайсысымен де келісуге болмайды, олардың екеуі де кінәнің нысаны мен мазмұнын араластыруға негізделген; кінәнің нысаны тек әрекет пен оның салдарына деген қатынаспен анықталады; құрамның басқа белгілеріне деген психикалық қатынастың түрлі нұсқалары кінәнің мазмұнына әсер етеді, бірақ оның нысанына емес. Кері жағдайда, мысалы, жасы толмаған қызды зорлау бір уақытта тікелей де, жанама да жасырын ниетті болып саналады. Қалау немесе саналы түрде мүмкін ету жөніндегі мәселе кінә нысандарын шектеу үшін, құрамның элементтері болып табылатын салдарға қатысты ғана мәнді болады. Сол себепті, жасырын ниетті тікелей және жанама деп бөлу тек материалдық құрамдарға ғана қатысты. Бұл айтылғандар «формалды» қылмыстарда жасырын ниет еріктік кезеңнен айырылғандығын білдірмейді. Дегенмен, мұндай еріктік кезең кінә нысанына әсер етпейді. Заң жасырын ниеттің келесі белгілерін көрсетеді: а) тұлғаның өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті сипатын ұғынуы; ә) оның қоғамдық қауіпті салдарын алдын ала болжау; б) мұндай салдардың орын алуын қалау (тікелей жасырын ниет) немесе оларды саналы түрде мүмкін ету (жанама жасырын ниет). Алғашқы екі белгі жасырын ниеттің интеллектуалдық кезеңін, ал үшінші белгі – оның еріктік кезеңін құрайды. Шынайы болмыста «жалпы жасырын ниет» болмайды, тек нақты қылмысты жасауға деген жасырын ниет болады. Сол себепті, жасырын ниеттің интеллектуалдық және еріктік элементтер әрқашан нақты тақырыптық мазмұнға толы болады. Бұл жерде интеллектуалдық элемент жасырын ниеттің мазмұнын, ал еріктік элемент – оның бағытын анықтайды. ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009 214 Жасырын ниеттің мазмұны мен бағытын анықтау қылмыстың дұрыс саралануының міндетті алғышарты болып саналады. Төбелес барысында пышақпен жаралау көпшілік жағдайларда қасақана қылмыс болып саналады. Бірақ жасырын ниетті саралау үшін жеткіліксіз болады: оның мазмұны мен бағытына байланысты, ол бұзақылық, дене жарақатын салу, өлтіруге әрекет және қажетті қорғаныс жағдайында жасалған болып та саралануы мүмкін. Жасырын ниеттің мазмұны айыптының санасымен бейнеленіп, оның жасырын ниетімен қамтылатын, жауапкершілікті саралау немесе жекешелендіру үшін мәні бар қылмыстың объективті белгілерінің, фактіге негізделген жағдайларының жиынтығымен анықталады. Жасырын ниет барысында, тұлға өзін әрекетке ынталандыратын уәжді де, өзінің тұтатын мақсатын да ұғынады. Дегенмен, тұлғаның бұл белгілерге деген қатынасы жасырын ниет мазмұнына кірмейді, себебі олар субъектінің психикалық қатынасының элементтері, жасырын ниеттің элементтері болып табылады. Тек бірге қатысушының жасырын ниетінің мазмұнына басқа қатысушының психикалық қатынасының ниетін, мақсатын және басқа да белгілерін ұғынуы енген кезде ғана бірге қатысу жағдайлары ерекшеленеді. Қылмыс субъектінің өзін сипаттайтын белгілердің жағдайы одан күрделірек болып көрінеді. Жалпы ереже бойынша, бұл белгілер жасырын ниет мазмұнына кірмейді, оларды ұғыну немесе ұғынбау жасырын ниеттің болуына әсер етпейді. Дегенмен, Ю.А. Демидов дұрыс айтып кеткендей, жасырын ниет қоғамдық қауіпті әрекеттің конститутивті белгілері болып табылатын арнайы субъекті қасиеттерін ұғынуды қамтиды [5]. Расында да, жалған жауап берудегі жасырын ниет мазмұнына тұлғаның тергеушімен жай әңгімелесіп отырғанын емес, оның куәгер ретінде жауап беріп жатқанын ұғыну кіреді; алимент төлеуден бастартудағы жасырын ниет мазмұнына – тұлғаның оны сот шешімі бойынша төлеуге міндетті екендігін ұғыну және т.б. жатады. Бұл жағдайларда арнайы субъекті белгілерін ұғыну жасырын ниет мазмұнына кіреді, себебі, олар субъектінің құқықтық жағдайын анықтай келе, субъектіге артылған арнайы міндеттермен ажырамас байланыста болады. Бұл міндеттерді ұғыну (демек, олардың әрекетпен бұзылатындығын) тұлғаның құқықтық жағдайын анықтайтын белгілерді ұғынбастан, мүмкін болмайды. Сөйтіп, арнайы субъекті белгілерін ұғыну жасалатын әрекеттің қоғамдық қауіпті сипатын ұғынудың қажетті алғышарты болып табылады. Жасырын ниеттің бағытталғандығы субъект басшылыққа алған мақсатпен, айыптыға қалаулы немесе өзі қалаған салдарға қол жеткізуіне байланысты, мүмкін деп танылатын салдармен анықталады. Формалды құрамдарда жасырын ниет бағытталған нәтиже құрам аясынан тыс жатады. Айыптының жасырын ниетінің бағытталғандығы әркезде қоғамға қарсы бола бермейді, оның мақсаты қоғамдық тиімді болуы да мүмкін, бірақ, оған жетудің құралдары қоғам үшін қауіпті болып табылады (қажетті қорғаныс шектерінен асу барысында, қоғамдық қауіпті қолсұғушылықтан қорғану мақсаты). Жоғарыда айтып кеткеніміздей, жасалатын әрекеттің қоғамдық қауіпті сипатын анықтау жасырын ниетті абайсыздықтан ажырататын қомақты белгісі болып табылады. Мұндай ұғыну келесілерді болжайды: а) жасалатынның фактіге негізделген сипатын ұғыну және ә) оның әлеуметтік мәнін, яғни қылмыстық заңмен қорғалатын, қоғамның фактіге негізделген мүдделері үшін зияндылығын ұғыну. Тұлға өз әрекетінің фактіге негізделген жағын ұғынбай, оның қоғамдық қауіпті сипатын да ұғына алмайтындығы анық, әйтсе де, бәрі керісінше болуы да мүмкін. Қоғамдық қауіп – бұл әрекеттің фактіге негізделген белгілерінен тыс жатқан қайсыбір дербес элементі емес, бұл оның барлық объективті белгілерімен қалыптастырылатын түгел алғандағы әрекеттің қасиеті болып табылады. Сол себепті, қоғамдық қауіпті ұғыну іс жүзінде әрекеттің фактіге негізделген әлеуметтік қасиеттерін ұғынуда қамтылады. Б.С.Никифоров мынадай бір дұрыс пікір айтып кеткен болатын: қоғамдық қауіпке қатынас – бұл әрекеттің оны қоғамдық қатынастармен байланыстыратын әлеуметтік элементтеріне деген қатынас болып табылады: мысалы, ұрлау барысында – затты ұрлау және оның басқа біреудікі екендігі, қолдан жасау барысында – мәліметтердің жалған сипаты және олардың құжатқа енгізілуі және т.б. [6]. Егер субъект өзінің затты ұрлайтындығын және бұл заттың басқа біреудікі екендігін ұғынатын болса, бұл арқылы онда қоғамдық қауіпті ұғынудың бар болуы жөнінде мәселе шешіледі, себебі, ол басқа біреудің меншігіне қол сұғатындығын ұғынады. Бұдан шығатын нәтиже: қоғамдық қауіпті ұғыну келесі жағдайларда болмайды, біріншіден, субъект әрекеттің негізгі әлеуметтік белгісін ұғынбаған немесе дұрыс ұғынбаған кезде (мысалы, ол алып жатқан заттың – басқа біреудікі екендігін); екіншіден, ол әрекеттің әлеуметтік қасиетін өзгертетін жағдайлар бар деп қате ойлаған кезде (мысалы, қажетті қорғану немесе аса қажеттілік жағдайының орын алуы); үшіншіден, субъект өзінің жеке ерекшеліктерінің немесе ерекше психикалық жағдайының (ақылы дұрыс болу аясында) әсерінен, өз әрекеттерінің мәнін ұғынбаған кезде. Бұл жерде субъектінің, жасырын ниет барысында, «жалпы» қоғамдық қауіпті емес, ерекше, қылмыстың әрбір түріне тән қоғамдық қауіпті сипатын ұғынатындығын баса көрсетіп кету қажет, |