Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
-дәріс. Жазу теориясындағы фонема ұғымы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4-дәріс. Жазу теориясындағы фонема ұғымы
Кез келген дыбысжазудың (дыбыстық жазу) деңгейін парықтау үшін, жалпы жазу теориясы үшін тілдің фонологиялық негіздері ізделеді. Кезінде акад. Л.В.Щерба жазу теориясы үшiн мына жайларды анықтап алуды ұсынған: 1) сол тiлдiң дыбыстық қорын түгендеу және оның жазуда таңбаланғандарын анықтау; 2) жазу таңбасына ие болған мағыналық элементтердi анықтау және 3) жазу элементтерiн: а) дыбыстық мағынасы бар элемент-тер, яғни әрiптерге; ә) таза иероглифтiк мағынасы бар немесе аралас, жартылай дыбыстық, жартылай иероглифтiк мағынасы бар элементтерге бөлiп алу. Дыбысжазу ашық әліпби түрін икемдеп, жетілдіріп алу арқылы дамыды. Сонда таңба көбіне ортақ, ал оның мәні неше жүз тілде неше жүз түрлі болып шықты. Сондықтан жазу билігінің басталған заманы – ХХғ. басында әліпбидегі әріп пен дыбыс қатынасы деген мәселе көтерілді. Жазуы жоқ тілдердің әліпби қабылдауы, емле ережелерін түзету, құру, жазуы бар тілдердің графика мен емлені жетілдіруі күшейді. Әліпби шартты таңбалар тізбегі емес, сол тілдің дыбыстық құрамын танытанын белгілер жүйесі болып анықталды. Әріптің негізгі, әліпбилік атауынан басқа, кейде оған сәйкес келмей-тін мазмұны болатыны белгілі болды. Ауыздан шыққан және 74 75 құлаққа шалынатын дыбыс реңктерінің (түрленімдерінің) іші-нен негізгі дыбыс реңкіне таңба арнау қиын болды: дыбыс көп, әріп аз. Ал қанша дыбыс реңкі болса, сонша әріп алу мүмкін бола бермеді. Өзара ортақ белгілері бар дыбыс қатарын бір әріпке теліп қою қандай шартты болса, оның сондай шеберлікті керек еткені, керек ететіні ашылды. “өздігінен ешқандай мағына бермейтін осыншама кішкентай элементтің қатысуымен сөз жа-сауды қалай ғана біздің арғы ата-бабамыздың ойлап тапқаны әлі күнге дейін жұмбақ (Панов Е.Н. 1983:231). Бірақ дыбыстан әріпке барар жол алыс еді. Ол жолда “өткел” болды, ол өткел ауыздан шыққан дыбыс тізбегін сүзіп, та- нып, таңдап отыратыны білінді. Сөйтіп, дыбыс түрлері көп болғанмен дыбыстың асылы (Е.Омаров термині) ғана әріп- таңбаға ие болатыны белгілі болды. Сонда сөйлеуді жазуға, жазуды сөзге айналдыратын код және оның кілті – әліпби сол тілдің фонологиялық құрамына тірелді. Сөйтіп, әліпби мен графиканың, орфографияның негіздерін іздеу жолында фонема жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|