Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| қасірет, қауесет, қиямет, қажет, қолет, қауырт, қазір,
камшат, қабір, қауіп, қате, қанден, іждағат, қадім, қасиет, қапер, қатер, қорек, құзырет) сөйлеуде жіңішке әуезде айты- латынын оңай байқауға болады дейді. Мысалы: [қ ІО үрмөт], [қ ОІ үдүрет], [қ ОІ өшемет], [мәслійх І әт], [рах І імет], [қәб І ілет], [қәсірет], [қәуөсет], [қійәмет], [қәжет], [қөлет], [қәдір], [қәзір], [камшат//кәмшәт], [қәбір], [қәуүп], [қәте], [қәнден], [іждәғат], [қәдім], [қәсійет], [қәпер], [қөрек], [қүзірет]. Ендеше А.Байтұрсынұлы әліпбиінде негізделген, қазіргі қазақ жазуында жалғасын тапқан <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларының бір-бір таңбаға ие болуы “бір фонемаға бір әріп” деген қазақ графикасының қағидасына сәйкес. Әріпке ие болатын дыбыс өзінің дыбыс қоры болуымен ерекшелену керек десек, аталған фонемалардың дыбыстық қоры мынадай: <қ> [қ] [ақ] ақ, [қылт] қылт, [қ о ол о ] қол, [қ о ұш о ] құш, [қ І ] [қ І әзір] қазір, [тығішіңе] тық ішіңе, [қ ОІ өлет] қол ет, [қ ОІ ұдірет] құдірет. <ғ> [ғ] [ғасыр] ғасыр, [шығын] шығын, [ғ О ой] ғой, [ғ О ұн] ғұн, [ғ І ] [жоғ І ән] жоқ ән, [қырығ І ішік] қырық ішік, [ағ ОІ өлөң] ақ өлең, [жоғ ОІ үн] жоқ үн. <г> [г] [көгала] көк ала, [көг О ұрсұн] көк ұрсын, [тег О от ұ рұу] тек отыру, [г І ] [гәп] гәп, [jегіз] егіз, [jегде] егде, [бүг ОІ үн] бүгін, [г ОІ өрү] гөрі, [г ОІ үр] гүр. Тілдің даму жүйесінде қатаң дыбыстан ұяң дыбысқа қарай дауыстың жұмсару процесі белең алатын сияқты. Мысалы, XVIII- XIXғғ. араб жазулы ескерткіштер тіліндегі чықармасаңыз, йоқарыда, жолуқұсұб, достылықым, йарлықым, йаманлықына, тынычлықын, қылғанлықы деген сөздер бүгінде ғ дыбысымен айтылып, жазылады. Сондай-ақ қазіргі қазақ тілі айтылу норма- сында <т> фонемасы [д] вариантында жұмсалатын сияқты: тат басу – [тадбасұу] (Әдетте үйлестік қатаң дыбыстың ұяңды өзіне айналдырып алуымен сипатталатын еді: тат басу – [тат пасұу]). Кезінде Т.Шонанов: “Шамасы, түбінде біздің сөз басындағы к дыбысымыз айтылымда г дыбысына айналатын сияқты. Ал түрікмен, осман және тағы басқа оңтүстік тілдер қазірдің өзінде г-ге айналдырып алды” деген екен. Сонда тіларалық қатынастың, өзге тіл дыбыстық құрамының, жазба тілдің әсерінен ұяңдану, салдырдан үннің басымдық алуы жүріп отыратын сияқтанады. Сонымен, қазақ әліпби құрамында <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларының таңбалары болуы жазба тіл мен ауызша тілді бір деп түсінген қазақ тілі үшін ұтымды шыққан деп ойлай- мыз. Екі таңбамен төрт вариантты берген түрік, өзбек, қырғыз, әзірбайжан тілдері бүгінде ауызша тілдің айтылу нормасынан ауытқып отыр. Қ.Күдеринова «Қазақ жазуының теориялық негіздері» Алматы, 2010. жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|