Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
дыбыстарының фонемалық мәртебесін анықтау болды дейді проф. м.Жүсіпов. Ол 1) сөз ішінде ы, і
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
| <э>, <е> дыбыстарының фонемалық мәртебесін анықтау болды
дейді проф. м.Жүсіпов. Ол 1) сөз ішінде ы, і қысаңдарын жазу// жазбау; 2) ұ, ү, у дыбыстарының дифферекциалды белгілері; 3) -ый, -ій дыбыс тіркесімін таңбалау деген проблемаларға ажыраған (Джусупов м. 1995). мұның бәрі ауызша тілдің үздіксіздігінен, сөз ішіндегі ды- быстардың өзара әсерінен шығады. Бұл құбылыстарды мәс- кеу фонологиялық мектебі (мФм) инвариант (негізгі реңк), вариант (өздік реңк), вариация (бөгде реңк) ұғымдары арқылы түсіндірді (жақша ішіндегі қазақша баламаларын профессор н.уәли ұсынған). мФм ілімі бойынша, инвариант фонема – дыбыстың күшті жағдайындағы қалпы. Ол әліпбидегі әріп мәніне сәйкес. Қанша инвариант фонема болса, сонша әліпби таңбасы болуы керек де- ген осы ұғымнан пайда болды. Сөз мағынасын ажырататын фонема сөз ішінде іргелес кел- ген дыбыстармен әсерлесіп, өзінің негізгі реңкінен өзгеріп түрленеді. Сонда инвариант фонемалардың іргелес келген дыбыстық қоршаудағы уақытша көрінуі оның дыбыс қорын құрайды. Дыбыстық қор екі түрлі: өздік реңк, бөгде реңк түрінде көрінеді. Өздік реңк дегеніміз фонеманың әлсіз позициядағы түрле- 80 81 німінің әлді позициядағы басқа бір фонемамен сәйкес келуі. ал жалпы осы әлсіз позициядағы дыбыс түрленімдерінің қоры – фонема модификациясы болып табылады. мысалы, ақ үй, көк үй, ұзын, түнгі сөздеріндегі <қ>, <к>, <ы>, <н> фонема- лары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың әсерінен өзгеріп, парадигмалық осьтегі <ғ>, <г>, <ұ>, <ң> фонемаларына ұқсап, соларға сәйкес айтылады: [ағүй], [ұзұн], [түңгү]. мұндай про- цесті фонеманың бейтараптануы деп те атайды. ғ, г, ұ, ң – дыбыс- тары фонеманың өзі емес, <қ>, <к>, <ы>, <н> фонемаларының дыбыстық түрленімі, яғни варианты екеніне, бұларды басқа неғұрлым тәуелсіз позицияға қойып, көз жеткізуге болады: [ақ], [көк], [түн], [түндө], [ұзұндұқ]. Бөгде реңк – фонеманың фонологиялық қорда жоқ, басқа бір дыбыс түрленіміне айналуы. “вариация – бұл фонеманың негіз- гі реңкінің, уақытша, тілдегі ешқандай негізгі дыбысқа ұқсамай, мүлде таныс емес дыбысқа ұқсап айтылуы. мысалы, н.уәли қазақ тіліндегі жуысыңқы <ш>, <с> aлдынан келген <к>, <қ> өзінің қатаң тоғысыңқы реңкінен ауытқып, босаң тоғысыңқы [х] дыбысына ұқсап айтылады дейді. мұнда тілшікпен айтылатын [х] емес, жасалымы одан ілгері дыбыс реңкі шығады. Яғни бұл парадигмалық осьте жоқ <қ>-ның реңкі. мысалы: ақша, бақша, шұқши, көкше, кексе т.б. Сол сияқты <ш>-ның (атшы, сатшы), <с>-ның (атсыз, етсіз) вариациалары туралы да айтуға болады. Сондай-ақ күнәларың, ләззаттандым деген сияқты бейүндес буынды сөздерді айтқанда [күнәла’рың], [ләзәтта’ңғаммен] деп, <а> мен <ә>-нің ортасындағы [а’] вариациясы пайда болады. а.а.реформатский әлсіз позицияның нәтижелері әртүрлі бо- лады, кейде әлсіз перцептивті позицияның нәтижесі вариация, сигнификативті әлсіз позицияның нәтижесі вариант болады (реформатский а.а. 1970: 116), л.в.Щерба фонема мен оның варианттарын айырудағы қиындық жай құлаққа шалынбай- тын айырмашылықтарды байқауда ғана емес, сол тілдің дыбыс құрамы үшін қай ерекшелік мәнді, қай ерекшелік мәнсіз соны аңғару (Фердинанд де Соссюр. 2000: 125б) деген. Өйткені ва- риация делініп жазуда еленбей жүрген дыбыс түрленімі біртін- деп тілдің фонемалық жүйесіне енуі мүмкін. мысалы, қазақ тіліндегі <ә> фонемасы күнә, кінә сияқты сөздерде, біздің ойымызша, позициялық түрленімге түсіп тұрғанмен (алдыңғы буынның жіңішкелігінен), тілтұтынушы санасында <ә> жеке фонема ретінде танылады. “егер сөзде фонема ауысса онда сөз мағынасы да ауысты деген сөз, егер сөз мағынасы өзгеріссіз бол- са, фонеманың өзгеруінің не қажеті бар” (реформатский а.а. 1970: 56). жүктеу/скачать 1,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|