Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

98
99
/екі орын/ – [ек
о 
орұн], /екі өлең/ – [ек
Оі
өлөң], /қырық өтірік/ 
– [қырығ
Оі
өтүрүк], /екі ұры/ – [ек
о
ұрұ], /екі лақ/ – [ек ылақ], /
қырық ән/ – [қырығән], /қырық екі/ – [қырығекі], /қырық үш/ 
– [қарағүш], /қырық ішік/ – [қырығішік], /көк ала/ – [көгала], 
/көк орай/ – [көгорай], /көк ұрсын/ – [көг
о
ұрсұн], /көк лақ/ – 
[көгылақ].
ендеше <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларының әрқайсысы ды-
быс парадигмасындағы басқа дауыссыз сияқты жуан-жіңішке, 
еріндік-езулік варианттармен түрлене алады екен. Осыған орай 
н.уәлиұлы “тіл үндестігіне ілікпей жүрген” “шәлкес тіркес-
тер” (
құрмет, құдірет, қошемет, мәслихат, рақмет, қабілет, 
қасірет, қауесет, қиямет, қажет, қолет, қауырт, қазір, 
камшат, қабір, қауіп, қате, қанден, іждағат, қадім, қасиет, 
қапер, қатер, қорек, құзырет
) сөйлеуде жіңішке әуезде айты-
латынын оңай байқауға болады дейді. мысалы: [
қ
ІО
үрмөт], 
[қ
ОІ
үдүрет], [қ
ОІ
өшемет], [мәслійх
І
әт], [рах
І
імет], [қәб
І
ілет], 
[қәсірет], [қәуөсет], [қійәмет], [қәжет], [қөлет], [қәдір], 
[қәзір], [камшат//кәмшәт], [қәбір], [қәуүп], [қәте], [қәнден], 
[іждәғат], [қәдім], [қәсійет], [қәпер], [қөрек], [қүзірет].
ендеше а.Байтұрсынұлы әліпбиінде негізделген, қазіргі қазақ 
жазуында жалғасын тапқан <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларының 
бір-бір таңбаға ие болуы “бір фонемаға бір әріп” деген қазақ 
графикасының қағидасына сәйкес. Әріпке ие болатын дыбыс 
өзінің дыбыс қоры болуымен ерекшелену керек десек, аталған 
фонемалардың дыбыстық қоры мынадай:
<қ> [қ] [ақ] 
ақ
, [қылт] 
қылт
, [қ
о
ол
о
] 
қол
, [қ
о
ұш
о
] 
құш, 
[қ
і
] 
[қ
і
әзір] 
қазір,
[тығішіңе] 
тық ішіңе,
[қ
Оі
өлет] 
қол ет, 
[қ
Оі
ұдірет] 
құдірет
.
<ғ> [ғ] [ғасыр] 
ғасыр,
[шығын] 
шығын,
[ғ
О
ой] 
ғой
, [ғ
О
ұн] 
ғұн, 
[ғ
і
] [жоғ
і
ән] 
жоқ ән
, [қырығ
і
ішік] 
қырық ішік
, [ағ
Оі
өлөң] 
ақ өлең,
[жоғ
Оі
үн] 
жоқ үн. 
<г> [г] [көгала] 
көк ала
, [көг
О
ұрсұн] 
көк ұрсын
, [тег
О
от
ұ
рұу] 
тек отыру, 
[г
і
] [гәп] 
гәп,
[jегіз] 
егіз,
[jегде] 
егде
, [бүг
Оі
үн] 
бүгін
, 
[г
Оі
өрү] 
гөрі
, [г
Оі
үр] 
гүр.
тілдің даму жүйесінде қатаң дыбыстан ұяң дыбысқа қарай 
дауыстың жұмсару процесі белең алатын сияқты. мысалы, 
XVIII-XIXғғ. араб жазулы ескерткіштер тіліндегі 
чықармасаңыз, 
йоқарыда, жолуқұсұб, достылықым, йарлықым, йаманлықына, 
тынычлықын, қылғанлықы
деген сөздер бүгінде 
ғ 
дыбысымен 
айтылып, жазылады. Сондай-ақ қазіргі қазақ тілі айтылу норма-
сында <т> фонемасы [д] вариантында жұмсалатын сияқты: тат 
басу – [тадбасұу] (Әдетте үйлестік қатаң дыбыстың ұяңды өзіне 
айналдырып алуымен сипатталатын еді: тат басу – [тат пасұу]). 
Кезінде т.Шонанов: “Шамасы, түбінде біздің сөз басындағы 
к дыбысымыз айтылымда г дыбысына айналатын сияқты. ал 
түрікмен, осман және тағы басқа оңтүстік тілдер қазірдің өзінде 
г-ге айналдырып алды” деген екен.
Сонда тіларалық қатынастың, өзге тіл дыбыстық құрамының, 
жазба тілдің әсерінен ұяңдану, салдырдан үннің басымдық алуы 
жүріп отыратын сияқтанады.
Сонымен, қазақ әліпби құрамында <қ>, <к>, <ғ>, <г> 
фонемаларының таңбалары болуы жазба тіл мен ауызша тілді 
бір деп түсінген қазақ тілі үшін ұтымды шыққан деп ойлай-
мыз. екі таңбамен төрт вариантты берген түрік, өзбек, қырғыз, 
әзірбайжан тілдері бүгінде ауызша тілдің айтылу нормасынан 
ауытқып отыр. 
Қ.Күдеринова «Қазақ жазуының 
теориялық негіздері» алматы, 2010.

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: