Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
file-4107 3
| 2. С ө й л ем н ің түр л ер і
§ 127. Тіл білімінде сөйлемдер эртүрлі түрғыдан қарастыры- лады да, осыған орай, оларға түрліше классификация жасалады. Хабардың (сообщение) мақсатына қарай сөйлемдер екі топқа бөлінеді: оның бірі - хабарлы сөйлемдер, екіншісі - сүраулы сөйлемдер. Сөйлемдердің бұл екі түрі сөйлеуші (немесе жазушы) мен тыңдаушының (немесе оқушының) өзара бір-бірімен хабар алысуы үшін жүмсалады. Хабарлы сөйлем сөйлеушінің (немесе жазып отырған адамның) информациясын тындаушыға (қабылдаушыға) білдіру үшін жұмсалса, сүраулы сөйлем хабар (ақпарат) алу үшін жүмсалады. Сүраулы сөйлем коммуникативті қызметі жағынан басқа бір хабардың келіп тууын қажет ететін хабар болып саналады. Хабарлы сөйлем сұрау интонациясымен айтылса немесе сөй- лемнің құрамына сүрау есімдіктері не сүраулық демеуліктер енгізілсе, сүраулы сөйлемге айналады. Хабарлы сөйлем де, 1 Бұл да сонда, 613-бет. 224 сұраулы сөйлем де қосымша интонациялык тәсілдер арқылы лепті сөйлемдерге айналады да, сөйлемдер эмоциональды-экспрессивті қасиетке ие болады. § 128. Сөйлемдер өзін құрастырушы сыңарлардың (компо- ненттердің) сипатына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем болып екі топқа бөлінеді. Жай сөйлем сөздерден, сөздердің формаларынан жасалса, яғни жай сөйлемді кұрастырушы сыңар- лар создер мен сөз формалары болса, құрмалас сөйлем жай сөйлем- дерге тән қасиеті бар сыңарлардан жасалады. Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің эрқайсысына тэн ерекшеліктерді әңгімелеу- ден бұрын жай сөйлемнің түрлері туралы мэселеге келейік. Жай сөйлемнің құрылымдық үлгісі жайында жогарыда ай- тылды. Жай сөйлемнің құрылымдық үлгісінің компоненттері, яғни іъі құрастырушы элементтер болып саналатындар - белгілі бір сөз формалары. Сөйлемнің құрылымдық үлгісін құрастыратын (жасайтын) мұндай сөз формалары сөйлемнің түрлаулы немесе бас мүшелері деп аталады1. Жай сөйлемнің екі түрлі құрылымдық үлгісі бар: оның бірі - екі құрамды (бастауыш-баяндауышты) үлгі (двухсоставные схемы), екіншісі - бір құрамды үлгі (односостав ные схемы). Екі құрамды сөйлемнің құрылымдық үлгісі екі бас мүшеден құралса, бір құрамды сөйлемнің қүрылымдық үлгісі бір ғана бас мүшеден қүралады. М үндай бас мүше бір компонентті де, екі компонентті де болуы мүмкін. Мысалы: 1) Түн. Вокзал. Өрт! және т.б.; 2) Мыңдаган жүргіншілер. Сіркіреген жауът. Жай сөйлемнің басқа түрлері туралы мәселенің жеке (нақты- лы) тіл білімінің грамматика саласының үлесіне енетіндігін еске- ріп, құрмалас сөйлем жэне оның түрлері туралы мэселеге келейік. жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|