Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 85. Ең алдымен етістіктің аналитикалык формасы мен күрде-
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
akhanov k grammatika teoriiasynyn negizderi
§ 85. Ең алдымен етістіктің аналитикалык формасы мен күрде- лі етістіктің ұксас және айырым жақтары жайында. Бұлардың ұқсас жактары мыналар: 1) етістіктің аналитикалык формасының сыңарлары да, күрделі етістіктің сыңарлары да етістіктерден күралып, олардың алдыңғы сыңары көбінесе етістіктің көсемше формасында қолданылады; 2) етістіктің аналитикалык формасы да, күрделі етістік те сейлемде бір ғана мүше ретінде қызмет аткарады; 3) етістіктің аналитикалық формасы да, күрделі етістік те сөйлемнің басқа мүшелерімен тұтасқан күйінде қарым- қатынасқа түсіп, олармен бір бүтін бірлік ретінде байланысады. Егістіктің аналитикалык формасы мен күрделі етістіктің арасындағы жоғарыда аталған бірінші ұқсастық - қүрылымдык жағынан ұқсастык болса, екінші, үшінші ұқсастық - синтаксистік жағынан ұксастық. Етістіктің аналитикалық формасы мен күрделі етістіктің бір-бірінен айырым жақтары мыналар: 1) жалпы күрделі сөздердің (мысалы, күрделі зат есімдердің, күрделі сын есімдердің жэне т.б.) толық мағыналы сыңарлардан (сөздерден) жасалатыны сиякты, күрделі етістік те толық мағыналы жэне тең мағыналы етістіктердің тіркесінен жасалса, етістіктің аналитикалык формасы тең емес сыңарлардан, атап айтқанда, негізгі етістік пен көмекші етістіктің тіркесінен жасалады. Күрделі сөздің (соның ішінде күрделі етістіктің) біртүтас лексикалық мағынасына оның екі сыңарының бірдей қатысы бар. Мысалы, шекара деген күрделі зат есімнің біртүтас мағынасын оның шек деген сыңары да, ара деген сыңары да өздігінен бере алмаган болар еді. Бүл күрделі сөздің лексикалық мағынасы оны қүрастырушы екі сыңардың мағыналарының қосындысынан туатындығы күмән келтірмейді. Сондай-ақ, цолгаг деген күрделі зат есімнің білдіретін магынасына оның екі сыңарының да (цол + қап) магыналық жақтан бірдей қатысы бар. Жалпы күрделі сөздер тэрізді, күрделі етістіктің де бір бүтін лексикалық мағынасы оны қүрастырушы сыңарлардың мағыналарының жиынтығынан қүралады. Мысалы, а іт ы п бар, сатып ал тэрізді күрделі етістіктердің білдіретін мағыналары оларды құрастырушы сыңарлардың магыналарымен тығыз байланысты. Күрделі етістік, басқа да күрделі сездер 135 тәрізді, біртұтас лексикалық мағынаны білдіреді. Ал етістіктің аналитикалык формасын құрастырушы сыңарлардың бірі (әдетте, алдыңғы сыңары) негізгі етістік те, екіншісі көмекші етістік бола ды. Демек, етістіктің аналитикалык формасы мағыналық жақтан тең емес сыңарлардың тіркесінен жасалады. Күрделі етістіктен туатын лексикалық мағынаға оның екі сыңары бірдей қатысатын болса, негізгі етістік пен көмекші етістіктің тіркесінен жасалған аналитикалык форманың кұрамындагы алдыңғы сыңардың ғана (негізгі етістіктің) лексикалық мағынаға қатысы бар. Екінші сөзбен айтканда, етістіктің аналитикалык формасының құрамындағы толық лексикалық мағынаны білдіретін сыңар негізгі етістік болып саналады. 2) Жалпы күрделі сөз атаулының бәрі, соның ішінде күрделі етістік, екі сыңардан құралып, біртұтас бірлік (сөз) ретінде бір бүтін лексикалық мағынаны білдірсе, етістіктің аналитикалык формасы басқа бір сөздерге қатысты болып, лексикалық мағына- дан баска грамматикалық мағыналар мен катынастарды білдіру қызметінде жұмсалады. Етістіктің аналитикалык формасын құ- райтын элементтердің ішінде аналитикалык форманттың (негізгі етістікке жалғанған аффикс пен көмекші етістіктің) негізгі қызме- ті - грамматикалық мағыналарды білдіру. 3) Күрделі сөз сөйлеу процесінде жасалмай, бұрыннан тіркесіп, даяр тұрған бірлік ретінде сөз тіркесінің немесе сөйлемнің қүрамына енеді. Бұл қасиет жалпы күрделі сөздерге, соның ішінде күрделі етістіктерге де тэн. Ал сөздің аналитикалык формасы, соның ішінде етістіктің аналитикалык формасы, даяр тұрған үлгі (аналитикалык форма- ның моделі) бойынша сөйлеу процесінде жасалады. Етістіктің аналитикалык формасында даяр тұрған элемент - аналитикалык формант. Етістік даяр түрған формантты қабылдайды, одан етістіктің аналитикалык формасы жасалады1. жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|