Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы



Pdf көрінісі
бет52/237
Дата31.12.2021
өлшемі5,78 Mb.
#21265
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   237
Байланысты:
akhanov k grammatika teoriiasynyn negizderi

-шілік  деген  қүранды  жұрнақтың  қүрамынан  оның  бірінші 
сыңары  (-іпі  жүрнағы)  бөлініп  кете  алмайды;  ол  жүрнақ  аталған 
сөздің  (тіршілік)  қүрамында  дербестігінен,  яғни  ажыратыла  алу 
мүмкіндігінен  айырылып,  өзінен  кейінгі  ж үрнақпен  кірігіп 
(сіңісіп)  кеткен  де,  -іиілік  жүрнағы  бөлш ектенбейтін  біртүтас 
жүрнаққа  айналған.  Бұл  ж ұрнақты ң  бір  бүтін  күрделі  ж үрнақ 
болып  қалыптасуында  грамматикалық  аналогия  қүбылысы ның 
да  қатысы  бар  екендігін  есепке  алу  қажет.  Тірш ілік  деген 
туынды  сөздің  тпірі  деген  түбірден  әниіілік,  елш ілік  ж эне  т.б. 
осылар  тәріздес  туынды  сөздердің үлгісі (моделі)  бойынша (яғни 
грамматикалық аналогия бойынша) жасалғандығы аңғарылады.
Морфологиялық  жылысу  процесі  мен  сіңісу  процесінің 
қатысуы  нэтижесінде  жасалған  күрделі  немесе  кұранды  жұрнак- 
тар  мыналар:
1)  -шылыц  (-шілік):  тіршілік,  адамшылыц,  кемшілік,  айшы- 
лыц,  пюқшылық,  азшылъщ,  таршылъщ,  кецшілік;
2)  -лас  (-лес)  жэне  оның  фонетикалық  варианттары:  үялас, 
бәсекелес,  бәстес,  будандас,  татулас, ауылдас,  цүрбылас,  еншілес, 
араздас,  пікірлес,  достас,  серттес;
3)  -ңқы  (-ңкі),  -ы ңқы   (-іңкі):  бытыращ ы,  шашыращы,
45


жуысыңқы,  түсіцкі,  багыныщы,  басынцы,  жабысыңцы,  көте- 
ріңкі,  кебіңкі,  ш ыгыщ ы;
4) -нды  (-нді),  -ынды  (-інді): жаттанды,  асыранды,  ерітінді, 
жыртынды,  шүбырынды;
5)  -қы лы қт ы   (-гылықты),  -кілікт і  (-гілікті)'. тыңгылыцты, 
түпкілікті,  жергілікті,  түргылъщты,  цызгылыцты;
6)  -м паз  (-ымпаз,  -імпаз):  жсісампаз,  сүрампаз,  кеңесімпаз, 
жүзімпаз,  жортымпаз.
7)  -лан  (-лен),  -дан  (-ден),  -т ан  (-тен):  аиіулан,  жігерлен, 
тацдан,  үіілен,  цайраттст,  бейнеттеп,  еттен, мастан,  бүлттан, 
аяцтан,  арлан,  ецбектен,  қарулаи.
8) -сыра (-сіре): жалгызсыра,  етсіре,  цансыра;
9) -ңқы ра  (-ңкіре),  -ыңңыра  (-іңкіре):  айт ы щ ы ра,  жүріцкіре, 
күіпіцкіре,  барыщыра,  тыңдащыра,  сөилецкіре.
Мысалға  келтірілген  кұранды  жұрнақтардың  әрқайсысының 
біртұтас  жұрнак  болып  қалыптасуында  мынандай  заңдылық  бар: 
1)  құранды  жұрнақтың  құрамындағы  алғашқы  сыңар  (жалаң 
жұрнақ)  тубірде  тұрақтай  алмай,  соңғы  сыңарға  (жұрнаққа) 
сусып  кеткен  де  (бұл  -   жылысу  процесінің  нэтижесі),  ол 
сыңарлар  (жалаң  жұрнақтар)  ерітіндіге  айналғандай,  бір-біріне 
эбден  кірігіп  сіңіскен  (бүл  -   сіңісу  процесінің  нэтижесі).  Бүл 
жұрнактар  казірде  бөлш ектенбейтін,  бір  бүтін  ж ұрнақтар 
ретінде  ұғы ны лады .  Келтірілген  м ы салдар  морфологиялы қ 
жылысу  процесі  мен  сіңісу  проц есін ің   өзара  ұш таса  келіп, 
м орф ем аларды ң  бастапқы  ш егінің  өзгеруіне  эсер  ететіндігін 
көрсетеді.  М әселенің  осы  ж ағы н  ескерте  келіп,  Р.А.  Будагов 
грамм атикалы қ  (м орф ологиялы қ)  сіңісу  процесі  жы лы су 
п роцесім ен ты ғы з  байланы сты  болаты нды ғы н  көр сетед і.1 А.А. 
Реф орматский  грамм атикалы қ  ж ы лы су  процесінің  табиғаты  
мен  ерекш еліктеріне  тоқтала  келіп,  «С іңісу  процесі  қабаттаса 
келетін  осы  процестің  (жылысу  процесі  -   К.  А .)  нәтиж есінде 
кейінгі  м орф ем аны ң  басы  алды ңғы   м орфеманы ң  соңы  болып 
ауысқанда,  лексем ада  морф емаларды ң  ш егі...  орын  алм асты ра 
алады,  біртүгас  морфема  екі  морфеманың тіркесіне  айнала алады 
да,  екі  (жэне  одан да көп)  морфема  бір  морфемаға  «ерітіле»  жэне


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   237




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет