Келеді деме, қайдан мұң?
жүктеу/скачать 31,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Как пройти в пляж? – Жағажай қайда екен? Как пройти к трамплину? – Трам- плинге қалай барсам екен? Э т о т о т п уск я хоч у п ровест и в А лаколе – Би ы л ғ ы дема л ысы м д ы Алак лде ткізбекпін. Можно ли взять напрокат... ... лодку ... водные лыжи ... водный велосипед Жалға ... алуға бола ма? ... қайық ... ... су шаңғысын ... ... су велосипедін ... Как пройти (проехать) к... ? ... морю
... озеру ... реке
– ... қалай барсам екен? Теңізге ... К лге ... зенге ... А рман и Са я т хотя т соверш и т ь прогулку на катере – Арман мен Саят катермен серуендеп келмекші. Мы будем подниматься по канатной дороге? – Біз аспа жолмен к терілеміз бе? Где вы обычно проводите свой от- пуск? – Демалысыңызды әдетте қай жерде ткізетін едіңіз? Я каждый год еду отдыхать с семьей на озеро Балхаш – Мен жыл сайын Балқаш к ліне отбасыммен демалуға барамын
Аңшылық билетіңіз бар ма? Кто нас будет сопровож дать? – Бізбен кім ілесіп жүрер екен? Здесь разрешена рыбная ловля – Мұнда балық аулауға рұқсат бар В какое время сбор охотников? – Аңшылар қай кезде жиналады? Вы обычно здесь отдыхаете? – Сіз әдетте осында дем алатын ба едіңіз? Нам хотелось бы совершить экскур- сию по Чарынскому каньону – Біз Ша- рын шатқалдарына саяхат жасағымыз келеді Будут ли проводиться загородные экскурсии? – Қала сыртына саяхаттар бола ма?
Я обычно провожу свой отпуск на курорте Сарыагач – Мен әдетте де- малысымды Сарыағаш курортында ткіземін.
шақырым?
Где можно узнать об экскурсиях в горы? – Тауға саяхат жасау туралы қайдан білуге болады? Где экскурсионное бюро ? – Саяхат жасау бюросы қайда? Мож н о о с т а н о в и т ь ся з д е сь? – Мына жерде тоқтауға бола ма? Я хотел бы посмотреть каток «Ме- деу» – Мен «Медеу» м ұз ай дынын к ргім келеді. Таңертең – утро таң – пора, когда показывается, встает солнце. елең-алаң – предутренние сумерки, перед рассветом. Все еще неопределенно, неясно;
құланиек, кұлансәрі – когда, начинает светать и уже можно различать очертание предметов; таңсәрі – пора, когда на землю падает свет, но солнце еще не взошло, Сәске – пора, когда солнце всплыло над горизонтом: сиыр сәске – пора, когда солнце поднялось на длину аркана; сәске түс – примерно около 12 часов дня; ұлы сәске – полдень, перед обедом.
тал түс, талма түс, тапа-тал түс – примерно около часа дня, верхушка дня, пик дня, разомлевший день; шаңқай түс – время дня, когда тень самая короткая, примерно около 2-х часов дня;
Бесін – после полудня, солнце перевалило зенит: ұлы бесін – солнце начинает клониться к закату; кіші бесін – солнце склонилось заметнее; құлама бесін – еще более склонилось; екінді – приближается вечер, солнце совсем уже низко;
алагеуім – солнце вот-вот зайдет, ранние сумерки; кеугім, кеуім, ымырт – солнце зашло, сгущаются сумерки; кеш – все окутано сумерками, начало ночи.
іңір – пора перед наступлением ночи, природа готовится ко сну; қызыл іңір – начало ночи; жарым түн – полночь; таң қараңғысы – густая мгла, пора перед рассветом, близится рассвет. Пожелания, сязанные с трудом и бытовыми коллизиями: Алар к бейсін – Пусть умножатся доходы Бағар к бейсін – Пусть умножатся стада для выпаса Басар к бейсін – Пусть умножатся косяки лошадей Бесікке салар к бейсін – пусть умножатся новорожденные Еңбегің есесімен қайтсын – Пусть труд твой вернется сторицей Еңбегің жемісті болсын – Наслаждайся плодами своего труда Жазың жауынды болсын, бағың жемісті болсын – Пусть летом будет много дож- дей, а осенью – много плодов К ш аман болсын – Счастья твоему кочевью Қанжығаң майлансын – Удачной охоты! Қолың ұзарсын – Да удлинится твоя рука, т.е. пусть откроется больше возмож- ностей
Қоныс құтты болсын – Счастья твоему становью Мал базарлы болсын – Удачной продажи на скотном базаре Малың т лді болсын – Обильного приплода твоей скотине Мал-жан аман болсын, соғымың майлы болсын – Здоровья тебе и твоему скоту, пусть согым твой будет жирным Сүт мол болсын – Пусть будет много молока Сауда базарлы болсын – Удачной торговли Соғымың шүйгін болсын – свежего мяса тебе! ТОЛҒАУЫ ТОҚСАН ТУҒАН ТІЛ психологиясында: «Қазір мен клиентті қазақша с йлеп қарсы алсам, ол маған бағжиып қарап, түсінбей қалуы мүмкін» деген қорқынышы болатын тәрізді. Бір анығы, «Здравствуйте» деп қарсы алатын қазақтардың к бісі қазақшаны тәп-тәуір біледі. Сонда «Сәлеметсіз бе?» деген әп-әдемі с з неліктен айтылмай келеді. Бұған ең алдымен сол сауда-саттық орындарының, мейрамханалардың басшылары мән беруі тиіс емес пе? «Айналайындар, қазақтарға қазақша с йлеңдер» деп бір ауыз с з айтып, ескертіп қоюға шамасы жетпей ме? Біз тілдік тәрбие дегенді естен шығарып алғандаймыз. Тіл аясын кеңейтудің бір әдісі ол – тәрбие. Алдымен зіңді тәрбиелеу, қазақ тілінде с йлеуді зіңнен бастау. Басшы болсаң, қол астыңдағы тіліне айналды деп айта алмаймыз. Сондықтан тіл саясатын жүзеге асыруда азаматтардың з тарапынан белсенділік қажет. Бұл орайда бірнеше маңызды факторларды атап туге болады. Ол ең алдымен тілге деген жанашырлық; тілді дамытуға, қолданыс аясын кеңей- туге деген мүдделілік; қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде р лін саналы түрде жоғарылатуға деген ықылас пен ниет; з тілімді құрметтеймін, оны басқа тілден артық к ремін деген азаматтық ұстаным; «мен зім с йлемесем, кім с йлейді, теңіз тамшыдан құралады» деген қағидамен мір сүру; «қазақ тілі тұралап тұрса, маған да сын, йткені ол бәрімізге қатысты мәселе деген перзенттік парызды сезіну; з тіліңнің насихатшысы болу, осы жолда барлық ақ келеді. Бірақ қоғамдағы жағдайларға қарап, «бес» деген баға беруге әлі ерте. Демек, бәріміз бірлесіп атқаратын шаруа шаш-етектен. Тіл саясатында мүлгуге, б е й т а р а п т ы қ т а н ы т у ғ а б о л м а й д ы . йткені тіл – күнделікті атқарылатын маңызды шаруа. Оған үлкен де, кіші де қатысады. Бізде орыс тілінің қолданыс аясын сол деңгейде ұстап тұруға әсер ететін к птеген себептер бар. Газет-журналдардың, бұқаралық ақпарат құралдардың арасында орыс тіліндегі німдер басым. Орысша с йлейтін шенеуніктер, депуттаттар қатары к п. Сырттай қарасақ, олардың әрқайсысы орыс тілінің з позициясында қала беруіне үлес қосып жүр. Ағылшын тілін жаһандану заманында ешкім де тежеп ұстап тұра алмайды. Ол қаласақ та, қаламасақ та бізге келеді. Ал сонда осындай екі тілдің ортасында ана тіліміз қалайша ріс алады? Шынтуайтына келгенде, тіл нақты шешімдерді, нақты істерді, олардан келіп туындайтын нақты нәтиже арқылы мірге дендеп енеді. Бұл бағытта құр қиялға ғана берілу жеткіліксіз. Шынайы қоғамдық мір бізге тілдің басқа суретін к рсетіп отыр. Біз қалай болғанда да, тілдің мәселелерін шешуді қоғамдағы тілдің шынайы к рінісін ескеріп барып қолға алуымыз қажет. Сонда ғана бір нәтиже шығады. Олай болмаса, белгілі бір нәтижеге қол жеткізу қиынның қиыны. Тағы бір атап терлік мәселе, «Мен қазақ тілін үйренуім керек, білуім керек» деген ой-пікірді зге ұлт кілдерінің тарапынан да к п байқай алмай келеміз. Бір қарағанда, олар да Қазақстанның азаматтары. Бірақ қазақ тілін үйренуге құлшынбайды, ден қоймайды. Тіпті араларында қазақ тілі туралы естігісі келмейтіндер, білгісі келмейтіндер де жоқ емес. Мұндай әңгіме айтыла бастаса немқұрайдылық танытады. Ал ондай к зқараспен біз Қазақстан халқын Елбасы белгілеген 2025 жылғы межеге дейін қазақ тілінде с йлейтіндердің санын қалайша 95 пайызға жеткіземіз? Қазіргі ең үлкен шаруа осы болуға тиіс. Кейбір аймақтардағы тіл басқармалары жеке құрылымдық нысаннан Ішкі саясат басқармасына қосылып жатыр. Мұны қалай түсінуге болады? Қазіргі кез Тіл басқармаларының нағыз құлшына жұмыс істейтін кездері емес пе? Ал жеке құрылым күйінде қалдырмайтын болсақ, олардың пәрменділігін қалай күшейтпекпіз деген мәселе зінен- зі туындайды. Мемлекеттік тілдің мәртебесін биік- тетудің нақты механизмдері іске аспай отырғаны қынжылтады. Жалпы осы бағытта атқарылған жұмыстарды бір саралап, таразылайтын уақыт келген сыңайлы. Ендігі бағытымыз қалай болмақ? Не істеу керек? Нәтиже бермеген бағ дарламаларды қайта қарап, бүгінгі шы найы мірдің талап-тілектерінен т у ы н д а й т ы н ж о б а л а р д ы қ о л ғ а а л у қажет. Іскерлік, құзыреттілік жетіспей жатқандай к рінеді. Үйреншікті бір сүрлеу, таптаурын болған шешімдермен алысқа кете алмасымыз анық. Мемлекет басшысы ұсынған «Ұлт Жоспары – 100 нақ ты қадам» жобасы тәрізді мемлекет- тік тіл саясатына да нақты қадамдардың жасалуы зекті мәселеге айналып отыр. Дәуіржан Т ЛЕБАЕВ О сы тұрғыдан келгенде к зқарас қашанда әртүрлі болуы мүмкін. Бұл қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтіп, тұғырын биіктету мәселесінде айқын к рініс тауып келеді. Мәселен, сіз ірі сауда орталық- тарына бардыңыз делік. Сонда бір байқайтыныңыз, ол жердегі қызмет к р сетушінің сізді «Здравствуй те» деген с збен қарсы алуы. Байқап қарасақ, осы бір ғана «Здравствуйте» с зі қазақ тілінің тынысын тарылтып, аясын кеңейтуге әжептәуір кедергі келтіріп отыр. Неге? Себебі зіне орысша с йлеген қызмет к рсетушіге сол дүкенге немесе ірі сауда орталықтарына келіп тұрған адам да бірден орысша тілдесіп кете барады. Бұл жағдай әсіресе зіміздің қазақтардың арасында жиі байқалып отыр. Сатушы, қызмет к рсетуші қазақ бола тұра, сауда- саттық жасауға келіп тұрған қазақтілді тұтынушыға осылайша «здравствуйте» деген с зін алға тосып, әлгіні орысша с йлесуге бейімдейді. К зге айқын к рініп отырған тілдік кедергілердің ең үлкені бүгінгі таңда осы с з болып отырған жайт екенін мойындауымызға тура келеді. «Сәлем – с з анасы» дейді халық даналығы. Демек, бірінші с з неден басталса, әңгіме ауаны әрі қарай сол т і л д е р б і п к е т у і б е к м ү м к і н . Б ұ л с зге қарсы уәж айтып, «Сәлеметсіз бе?» деп, қазақша с йлесейік деген ыңғайда к зқарас білдіретіндер те аз кездеседі. Бұл енді күнделікті к ріп жүргеніміз. Не істемек керек? Мұндай жағдай халық к п жиналатын ірі сауда орталықтарында ғана емес, кішігірім дүкен кассаларында, мейрамханаларда, ойын-сауық орталықтарында және т.б. к пшілік орындарда жиі байқалады. М е й р а м х а н а л а р м е н к а ф е л е р д е ұсынылатын ас мәзірлерінің түгелі дерлік орысша жазылатынын байқап жүрміз. Мұны талдап-таразылап, негізгі себептеріне зер сала үңіліп к рсек, ол сол қызмет к рсетуші жандардың
Осы жерде бір мысалға жол берсем, Ба- тыс Қазақстандағы «Казталовканың» аудан және елді мекен ретіндегі атауы ж ніндегі тұжырым шүбә келтіретін секілді. Кейбір авторлар «Казталовканы» ұғындыру үшін оның «Қаз» компонентін алып тастап, екінші б лігі «таловканы» «талекпе» с зімен байланыстырғысы келеді, сонда ол «Казта- ловка» болып шығуы тиіс екен. Қазақ қолмен сіретін талды «талекпе» емес, «екпетал» дейді. Менің ойымша, бұл қазақтың алғы «қаз» с зімен бірігіп жасалған «тал» «Қазтал» атауы. «Қаз» с зінің мағынасы к п: қаз тұру, қаз-қатар, қазиек, қаз омырау... болып жалғасып кете береді. Ал талға келсек, оның тек егілетін тал емес, табиғи «Жалпақтал», «Ешкітал», «Шыбықтал», «Қаратал»... атау- лары к п,ендеше оның қаз-қатар егілетін, қаз-қатар сетін де тал екендігінен «Қазтал» аталуында әбестік жоқ. Х І Х ғ а с ы р д а Б к е й о р д а с ы н ы ң қарамағындағы бұл жерді орыстар айтуға ыңғайлы болуы үшін тал атауын ғана алып «Таловка» деген сияқты. Шынында, ол кездері мұнда «Таловка» деген жер болған. Егер осы пікір қате болмаса елді мекен табиғи тұрғыда «Қазтал» аталуы тиіс. Демек, ауданға және елді мекенге табиғи «Қазтал» деп қазақ ұғымына жарасымды з атауын беру қажет деп ойлаймын.
АҚТ БЕ
«Қазтал» деп атасақ... ДЕНИСОВ АУДАНЫ Шұңқырк л – ауыл. «Шұңқыр» және «к л» с здерінің бірігуінен пайда болған атау. Атаудың пайда болу сыры ауыл маңындағы осы тақылеттес к лдің болуы- мен байланысты. Кезінде к лдің маңына ел қоныстанып, үлкен ауылға айналған. Жалпы елімізде к л атауымен атала- тын ауылдар аз емес. Кейде, керісінше, ауылдың атауының сол т ңіректегі к лге де беріліп жататыны бар. Мұның барлығы табиғи түрде қойылатын атаулар болып саналады. йткені жер-судың ор- наласуы, географиялық, топонимикалық ерекшеліктері ескеріледі. К лдің, зеннің жалпы сипаты, елдімекеннің қатыстылығы, зара тарихи байланысы және де зге де жай-күйлер қаперге алынады. Мәселен, Шұңқырк л тәрізді атаулар к лдің жаратылысына тікелей байланысты қойылған атау болып есептеледі.
нысты қойылған атау деп топшылай мыз. Шүкібайдың қандай адам болғаны тура- лы нақты деректер жоқтың қасы. Бірақ атаудың кісі есімі екені ешқандай күмән туғызбайды. Шүкібай ауылы Денсиов аудан орталығынан 25 шақырым жерде орналасқан. Ауылда 200-ге жуық тұрғын, Шүкібай орта мектебі бар. Атаудың сыр- сипаты, мәнісі әлі де терең зерттеуді қажет етеді. Бұл орайда нақты деректердің болмауы ауыл тарихын зерттеу жолында да біршама қиындықтар туындататыны с зсіз. Сол үшін де ауыл атауларының тарихи мәнін ашып, оның мағынасын зерттеп-зерделеу тарихи кезеңдердегі тұлғалардың мірін білуге де мүмкіндік береді. Ерте замандарда мұндай елді мекендер, ауылдар к бінесе рубасының, сол елдің бас к терер кісісінің есімімен аталып, тарихта солай бедерленген.
веев тің еңбегінде атаудың мағына сы түркі жұртына кеңінен тараған ислам дінімен байланыстырылады, яғни Құрандағы «аят» с зінен алынған. Тарихына тоқталатын болсақ, к л маңында мұсылмандар құрбандық ш а л ы п , А л л а д а н м е д е т т і л е п а я т оқығандықтан к лге де «аят» атауы берілгенге ұқсайды. Бірақ ономастика саласының білгір ғалымы Е.Қойшыбаев бұл атаудың қазақ этнономимімен байланысты екенін жазады. Бәлкім, бұл гидроним қалмақтың «аядх» с зімен де байланысты болуы мүмкін. Ол с здің мағынасы ақырындату дегенді білдіреді. Зерттеуші Б.Ильясов «аят» атауын к нетүркілік ұғымға жатқызады да оның мәні «к л» дегенді білдіретінін айтады. р тұжырымның, әр пікірдің зіндік шындығы бар. Ғалымдардың жасаған тұжырымдары ғылыми негізге сүйеніп ұсынылғанын ескерсек, «аят» атауының айналасында белгілі бір тоқтам жоқ. Дегенмен, бұл атаудың қазақ даласындағы белгілі тарихи кезеңдермен, сол кезеңдерге байланысты пайда болған атаулардың бір легіне қатысты екенін күмән тудырмайды.
лінің бір ағысы. Бір айта кетерлігі, Мұқыр-Аят атауы Қазақстанның зге де аймақтарында кездеседі. Осы атауға байланысты да белгілі бір ортақ к зқарас, пікір қалыптаспай келеді. Зерттеуші Э.Мурзаев бұл атаудың әртүрлі нұсқада қарастырады. Атап айтқанда, мұқар, мұқұр, мұхар. Ғалым Г.Қонқашпаевтың пікірі бойынша, бұл моңғол тілінен ен- ген с з. Қысқа, шектеулі деген ұғымды білдіреді. Аса үлкен емес зен. Ол з ағысында даланың белгілі бір б лігіне дейін жетіп, тоқтауы мүмкін. Мұқыр-Аят к лі атауының шығу тегі мұқыр және аят с зінің бірігуінен екенін байқап отыр- мыз. Демек, осы екі с здің арасында бір байланыс бар. «Қостанай облысының тарихи топонимикасы» кітабы бойынша дайындаған лкетанушы Молдияр СЕРІКБАЙҰЛЫ Қ О С Т А Н А Й О Б Л Ы С Ы ҰЛЫ ДАЛА АТАУЛАРЫ ОҚЫРМАН ОЙЫ қ ы з м е т к е р л е р д і м е м л е к е т т і к т і л д е с йлеуге тәрбиелеу. Түптеп келгенде, к п мәселе басшыларға байланысты б о л ы п о т ы р . М е к е м е н і ң б і р і н ш і басшысы алдымен қазақ тіліне мән беріп, керек болса қызметкерлеріне нақты тапсырма беруі керек емес пе? йтпесе мейрамханадағы даяшылар, д ү к е н к а с с а л а р ы н д а ғ ы с а т у ш ы қыздар қазақтарға орысша тіл қатып, орыс тілінде қызмет к рсетуге бейім тұрады. Елбасының «Қазақ қазақпен қазақша с йлессін» деген тапсырмасын іс жүзінде жүзеге асыра білсек, біз мемлекеттік тіл саясатында к п ілгері жылжитынымыз анық. йткені қазақ тілі ол жалпыхалықтық тіл. Мемлекеттің мемлекеттік тілі. Демек, ол қоғамның барлық салаларында қолданылуы тиіс. Тілдің дамуын тұсап, жолын б геп тұрған осындай кедергілер бар. Ол бір қарағанда ұсақ-түйек нәрсе болып к рінуі мүмкін. Бірақ нақты жағдаймен санасатын болсақ, бұл ұсақ-түйек мәселе емес. йткені тілдік қарым-қатынас осындайдан басталады. Кейбір адамдар зіне солай с йлеп тұрған соң еріксіз орыс тіліне к шіп, с йлеп кетеді. Ал сырттай қарасақ, екі адам да – з қазағымыз. Осы реттен келгенде тілдің қолданыс аясын кеңейту азаматтарға қызмет к рсетуші сала кілдерінің қолында тұр ма деп қаласыз. Иә, бұл шын мәнінде солай. Жалпы тілді дамыту бұл зіміз күнделікті айтып жүргендей кешенді мәселе. Оған құзыретті мемлекеттік мекемелермен қатар мектепте, жоғары оқу орындарында, ауруханалар мен емханаларда, халыққа қызмет к рсету орталықтарында, қоғамдық к лікте, әуежай мен теміржол вокзалдарында және т.б. салаларда қызмет істейтін адамдар тікелей атсалысуы тиіс. Баршаға белгілі жайт, тілдің қолданыс аясы ол азаматтардың бір-бірімен с йлесу б а р ы с ы н д а ғ а н а к е ң е й е д і . О л т і л с йлеу тілі ретінде толыққанды мір сүрмесе, оны шын мәнінде қолданыс білім-білігіңді, мірлік тәжірибеңді сарп ету; қазақ тілі ең алдымен зімізге керек, йткені біздің бұдан басқа тіліміз жоқ деген ойды серік ету. Осындай мәселелерге шолу жасай отырып тағы да қайталап айтарымыз, тілдің дамуы, мемлекеттік тіл ретінде қолданылуы ол сол тілде с йлейтін азаматтардың жүзеге асыратын ісі. мірдегі мына бір қарапайым нәрсеге зер салайықшы. зге тілді ұлт қазақтарға орысша с йлейді. Қазақтар да зге тілді ұлттарға орысша с йлейді. Мәселен, бір орыс азаматы кез келген қазаққа орыс тілінде тіл қата береді. Ол сен тілді білесің бе, орыс тілін меңгергенсің бе немесе ағылшындар сияқты «Do you speаk Еnglish?» (сен ағылшынша с йлей аласың ба?) дегендей мәселені анықтап, сұрап жатпайды. Ал қазақ т і л і н е к е л г е н д е , к е р і с і н ш е . Я ғ н и қазақ тілі тілдік қарым-қатынастың ең бірінші тіліне айнала алмай отыр. Жоғарыда келтірген мысалдағыдай қазақ тілінің қолданыс аясы қызмет к рсету саласы тарапынан да, әрбір азаматтың тарапынан да «Сәлеметсіз бе?» деген деңгейге келмейінше тілдік мәселе, шын мәнінде, зекті күйінде қала бермек. Тіл саясатының жүзеге асырылуында тағы бір ортаға салар маңызды мәселе жылдан жыл асып, күнтізбе ауысқан сайын ауыз толтырып айтарлықтай нәтиженің байқалмай келе жатқаны. Н ә т и ж е н е г е ж о қ ? Б і р қ а р а ғ а н д а к птеген істер, шаруалар атқарылып, жұмыстар жасалып жатқан сияқты. Алайда мемлекеттік тіл саясатында бір жылымыз бір жылымызға ұқсас болып бара жатыр. Мұны мойындауға тиіспіз. Осыдан бес жыл бұрын орысша с йлеп тұрған дүкеніңіз әлі сол күйінде орысша с йлеп тұр. Осыдан он жыл бұрын орысша с йлеп жүрген зге ұлт кілдері, қазақтар болсын әлі де орысша с йлесіп жүр. Иә, ауызды қу ш ппен сүртуден аулақпыз, қазақ тілінің бірте-бірте қанат жайып, дамып келе жатқанына сенгіміз- жүктеу/скачать 31,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|