Бастауыш сынып оқушыларының оқу жетістігін бағалаудың психологиялық аспектілері

2.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу жетістігін бағалаудың психологиялық аспектілері

Қазіргі таңда өзекті де, өткір мәселелерінің бірі оқушы­лардың білім сапасын арттыру, оқыту мәсе­лесін жақсату  болып отыр. Соған байланысты оқушылардың білім бағасына  және сол білімді бақылау жүйесі жайлы құжат «Жалпы білім және кәсіптік бағдар беретін мектеп реформасының  негізгі бағыттарында»  бұл мәселеге  жоғары мән берілуде. Қазақстан Республикасының  білім туралы заңында білім беру – бұл қоғам  мүшелерінің адам­гершілік, ақыл-ой, мәдени  дамуының жо­ғары деңгейін және кәсіби біліктілігін  қамтамасыз етуге бағытталған оқыту мен тәрбие берудің  үздіксіз процесі деп көрсетілген   [1]. 

Ж. Ы. Намазбаева өз еңбегінде: «Қор­ша­ған адамдардың  берген бағасын  оқу­шының дұрыс қабылдауы – оның бі­лім­ділігін көтереді, ал баланың өзіне-өзі талап қойып сынмен қарау қабілеттілігі  оның  ақыл-ой дамуы жағынан  жетіліуіне жағдай туғызады. Оқушы өзінің барлық мүмкіндіктерін  бөліп алып, өзіне шек қоя білсе,  осының барлығы жеке тұлға болуына игі әсер тигізеді, » – дейді. [50. 21б]. Көрнекті ғалымдар Ж.Б.Қоянбаев, Р.М. Қоянбаевтардың «Педагогика» атты еңбегінде  былай деп көрсетілген: «Мұғалім оқушының білімді, іскерлікті, дағдыны игеру сапасын  тексеріп қана қоймайды, ол оқушылардың ойлау тәсіліне,  практикалық жұмысқа үйретеді  және білімдегі кемшілікті  жоюдың жолдарын  іздестіреді». Оқушылардың білімін бағалау үшін мынандай жағдайларды ескеру қажет:
Оқушы білімінің жақсы жақтарын және кемшіліктерін  дәлелдеу;
ә)  Баға әділетті болуы қажет,  оқушының бағасын әдейі төмендетуге, оған өте

жеңіл-желпі қарауға  және ымырашылдыққа салынуға болмайды;

құрал.  Сондықтан оқушы білімін бағалауда  немқұрайлыққа салынуға

болмайды; 
в) Оқушының кейбір теріс қылықтары үшін бағаны жазалау құралы

ретінде  қарастыруға болмайды;

г) Оқушылар білімін тексеруді  және бағалауды сабақтардың әрбір кезеңдерінде

іске асыру керекте әрі міндетті [50]. 

Білім саласының критерилері мен бағалау әдісіне қатысты  қарым-қатынас жүйесін жасау Ресейлік психологиялық диагностика   принциптеріне сәйкес жүргізіледі. Л.В.Занков «Түрлі дидактикалық күй бойынша  жұмыс істейтін бастауыш сынып мұғалімдерінің  психологиялық ерекшеліктері»  мақаласын­да қалыптасқан  оқыту жүйесі  кіші бастауыш кезеңін  оқушының жеке  тұлғасының  дамуындағы мейлінше жемісті,  табысты кезең деп қарайды. Баға, Л.В. Занков жүйесінде қолданылған күнде де бір белгі  немесе  оқыту нәтижесін сырттай безендіру  құралы ретінде болады.  Мұғалім өз жұмысының табыстылығын  үлгерімнің жалаң  көрсеткіші бойынша емес, оқушылардың дамуындағы  алға жылжушылыққа қарап бағалап, қорытады. Баға – оқу әрекетінің маңызды  бөлімі  және оқушылардың  танымдық іс-әрекетін  арттыру құралы да болады.  Кез-келген адам өз өмірінде заттар мен құбылыстарға, өзге адамдарға, олардың қылықтарына,  жағдайлар  мен саяси оқиғаларға баға беріп отырады. Әйгілі психолог  Ш.А. Амонашвили,  педагог Ю.К.Бабанскийлердің  пі­кі­рінше, педагогика бағаны оқушының  білім көлемі  мен  тәртібіне қойылатын тұрақты өлшем  деп түсінеді. Баға туралы пси­хо­логиядағы  мынандай жағдайларды анықтайды. Біріншіден, психикалық дамуды басқару механизімі  және адамның өзін-өзі басқарумен  бірге бейнелеудің түрлері мен әдістері теориялық тұрғыдан нендей екендігі анықталады; Екіншіден, баға шәкірттердің арнаулы пәндерді  меңгеру дәрежесіне сәйкес қойылады; Үшіншіден, бағалау техникасын оқып-үйрену кезінде тәжірибелік міндеттерді  қалай алу мәселесі іздестіріліп, оның мән-жайы анықталады; Төртіншіден, психология  ғылымының   өзін­дік әдістемелік сұрақтарына  жауап беруде айтарлықтай кедергілерге ұшырайды.
Баға – ауызекі сөйлеу ретінде және ғылыми сөздік ретінде көптеген мазмұнға ие, яғни, мазмұнның өзінде көптеген  ерекшеліктері бар. Сөйлеу мен сөз  әдетте екі жақты қызмет атқарады: 

1. Бағаны әрекет әрі процесс ретінде қарау;

2. Осы процестің нәтижесін шартты түрде бейнелеп, тиісті деңгеймен бағалау  

С.М.Жақыповтың  зерттеуінше, оқы­тушының  танымдық іс-әрекеттерінің  бірлескен жағдайында  ғана жүзеге асады. Б. Г. Ананьев  өзінің «педагогикалық бағаның   психологиясы» атты монографиясында  мынандай мәселелерді қозғайды. Баланың  психикалық  процестерінің дамуында әсіресе ақыл-ой тек қана оқыту  әдіс-тәсілдерінің  көмегімен дамып қоймайды, сонымен  бірге, баға ар­қылы да оқушының танымдық процестерін  бас­қаруға болады. Б.Г. Ананьев  бағаның   рөлін   төмендегідей қарайды:

меңгеруіне көмектесетін реттегі қызметі;

ә) Ынталандырушы рөл, яғни баланың табысқа жету жетпеуіне байланысты аффекті – еріктік  сапаларының жетілуіне  әсер ететін қызметі. Бағаның тікелей әсерінен біз, ақыл-ой жұмысы қарқынының тоқталуы  немесе шапшаң  өсуін,  сапалы өзгерістерге (яғни  жұмыс тәсілінің өзгеруін, апперациялық құрылыстағы өзгерісті, ақыл-ой механизмдерінің қайта құрылуына) ие боламыз [8, 301].  Психологиялық  мәні жағынан,  педагоги­калық бағаның тәрбиелік  функциясының  маңыз­дылығын  және өзектілігін байқауға болады. Міне, осы әсерлерге байланысты  біздер жұмыс тәсілін өзгерте аламыз, ақыл- ой механизмдерін қайта жаңғырту жағынан мән бере аламыз. Педагогикалық бағаның психологиялық маңыздылық идеясын ертеде  1921 жылы ағылшын психологы Джеймс  былай деген болатын: «Оқушылардың өздерінің әрекеттерінің соңғы нәтижелерін білуі керек  және өз мүмкіндіктерін  білуі олардың әрі қарай  психологиялық  дамуының алғы шарттары болады». Американ  психологы Герлок бағаның оқу  әрекетінің нәтижесінің  әсеріне байланысты жасалған тәжірибесінде 106 баламен Куртис  тестін жүргізген,  топтағы балалар әрекетіне баға берген, тек соңғы топқа ғана баға бермеген, сол бағалау жүргізілмеген топта ең төменгі, нашар көрсеткіш болған. Осыдан шығатын қорытынды: бағалаудың болмауы көптеген теріс жағдайларға әкеліп соғады. Мысалы: әрекетке бағыт берудің орнына баланы жаңылдырады,  ынталандырудың орнына объектіні депрессияға ұшыратады, субъективті түрде  ымдау білдіруге жетелейді.
Баланың әсері өзіндік, даралық ерекше­ліктерге  ие болады және біздің  алдағы типалогиялық  зерттеу заты бола отырып, бағаның сабақта дифференциалды,  жоспарлы сипатта мұғалімнің  тәрбиелік жұмысында  пайдалануына қажеттілігін көрсетеді. Оқыту нәтижелерін сапалы бағалау  мүмкіндіктерін көптеген шетелдік зерттеушілер Б.С. Блумның «Оқыту мақсатының таксономиясын» қолданумен байланыстырады.  Б.С. Блум оқыту мақсаттарының таксономиясының танымдық, эмоционалды, психомоторлық  салаларын ерекше  бөліп көрсетеді.

Танымдық салада келесі категориялар жүйесі  ерекше бөлінген:

1. Мектеп тәжірибесінде  үстемдік құралы ретіндегі жеке тек оқушының оқу  әрекетінің  нәтижесі  болатын бағалаудан аулақ болуы керек. Мұғалім бағасы  оқушылардың  өзін-өзі бақылауын ауыстыра алмайды.

2.Олардың психологиялық маз­мұнын анықтау.

Қазақстандық  психологтар С.М. Жақыпов, Ж.Ы. Намазбаева, Қ.Б. Жарықбаев еңбектері де осы оқыту проце­сінде  басшылыққа алатын  пікірлерді алға тартқан. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерге сүйенсек, бастауыш мектеп оқушыларының  үлгерімдері мен оқу қабілеттері жөніндегі ұғымдар арасындағы   байланыс   өзара  әсер ету сипатында болады. Оқудағы табыстар өзіне-өзі баға беруді жеткізеді,  ал, өзін-өзі   бағалау    өз кезегінде күту, талпыныс деңгейі, стандарт, мотивация, өз күшіне сену механизмдері  арқылы  оқу табыстылық деңгейіне әсер етеді. Өзіне-өзі баға берудің төмендеуі  оқушының өз күшіне сенімсіздігін білдіреді, ал нашар үлгерім өзіне-өзі баға беруді төмендетеді. Жалпы, білім беру жүйесіндегі бүгінгі күнгі бағалау (бес балдық жүйе) өз қызметін толық атқарып болған секілді.  Жан-жақты ақпараттанған, техникалық құрал жабдықтың тетігін білген  икемді және белсенді  өсіп келе жатқан кез-кел­ген баланы бүгінгі бағалау дәрежесі  қанағаттандырмайды.  Бағалау баланың психикалық  дамуымен  тығыз байланыста  жүретіні рас.  Сондықтан, бүгінгі күннің жеткіншектің  талабына  қазіргі заманға сай   жаңа технологиямен қамтамасыз етуді  қажет ететін тың идеяларға  негізделген  бағалау  жүйесі  өте қажет  болып отыр  [40]. Бағалау  ісі  баланың психологиялық  дамуына тікелей әсер етуші фактор. Білімді, іскерлікті  және  дағдыны  тексеру және бағалау танымдық іс-әрекет кезеңдерінің  бірі болады. Бұл жердегі негізгі мақсат  – оқушылардың  оқу жұмысын  бақылау, олардың  үлгерімін және оқудың кері байланысын  есепке алу. Өйткені, оқушының оқу  жетістіктері оның тек алған білімдерінің сапасымен өлшенбейді, басты рөлде  оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту және алған білімін күнделікті  өмірде қолдана білу екендігі сөзсіз аян.