Койшиева М. Д., цазаң тілі мен әдебиеті пэш мугалші, Қаратөбе мектеп-гимназиясы, Батые Қазақстан облысы

Койшиева М. Д ., цазаң тілі мен әдебиеті пэш мугалші, 

Қаратөбе мектеп-гимназиясы,  Батые Қазақстан облысы

■  г#»  Ү Ү Т   г я с ы о  

бәсекесіне 

с< ш 5  ж э н ~ ж з .қ т ы  

Өзгеріске, жаңалыққа толы бүгінгі .за^ “ т^ ^ ш жеке түлганы  дайындауды  мшдетгейді. 

білімді, дарынды,  әлемдік білім  кеңістіп 

ц_  

я гт   боЛашақ дарындыларга тэуелді екені 

Мемлекеттің күшейіп  гүлденуі,  әрине, 

¥  

’ 

енд;  біреулері  төмен  қабылдаитын

сөзсіз.  Ұстазға,  алдында  отырған  бірі  шап 

, 

тулғанын жүрегіне жол тауып,  олардың

зейіні, қабілеті,  қабылдауы,  есте сақтауы  әр 

екені  даусыз.  Сондықган  ойы  жүйрік,

танымдық  құзіреттіліктерін  дамыту  күрдел^ күр 

&ны тек жаңа Т¥рПаггы  тың  көзқарасы

ақылы жетік,  бәсекеге  кабілетті,  езгері 

Р

бар педагог қана қалыптастыра алады. 

ретінде  қабылдау,  яғни  окушының

■

 

Оку-тәрбие  үрдісіи  даралауда  0К^

' астыруға  бағыггау  білім  беруде  жеке  оқытуды 

езіндік  танымдық  кұзіретліктер.н  

д а ғ а   таНымдык  қабілетгерш  дамыту

Дамытуға 

көзделуі  қажет.  Мұғалім  үнемі  же 

V  .зденіске  түседі.  Жеке  тұлға  -  қоғам 

жолдарын  нүсқап  отырса,  онда  балаларды 

куқыққа,  танымдық  қаиетке  ие,  саналы

мүшесі  ретінде,  өзіндік  өмір  сүру  беинесіне 

’ 

құндылықтарды 

бойына 

жинаған,

әрекет, 

қарым-қатынас 

жасай 

алатын,„ык ^кш ел ік тер ім ен   дараланған,  өздігшен  іздену 

Дүниетанымдық,  интеллектуалдық  мшез-күл 

Үстінде болатын жан

арқы лы білім м еніскерлігінж етш дірш ұдаиы д 

УҮ 

^   отырып,  балалардың  ұсыныс-

Мұғалім  сабақта  эртүрлі  эдіс-тэсілдерд 

сенімін  apTrbipyra мүмкіндік

пікірлерін еркін  айтқызып,  ойларын ұштауға және өздерш

туғызып отыру қажет. 

. 

. 

епек?  Менің окушыларым  қалай жүмыстануы

Осы  мақсатқа жету үшін «Мен  не  іст_ У 

даМытудың мақсаты  - логикалық оилауды

Керек?» деген сүрақтар туындады.  Окушы  і 

еокін  қызықты  түрде  беруге 

үластыру,

Дамыту,  шығармашылық  қиялды,  нақты  нәр 

.  ’ 

ЬІН Өз дүниесінде  кабылдауы.

^б и еггі іштей түсіне отырып, оның мәні мен ^ Р ^ мадаРн  ^ы ндайды .  Ал  «проблема»  еск.

Қай  ғылыми  жұмыс  болсын,  ол  өзект 

. 

Tjn  тұрған  мәселе»  деп  түсіндіруге 

ГР<* 

сөзі. 

Аудармасын  «киындық,  кедерп, 

шешш.н 

түп

болады.  Ай,  Күн,  Жұлдыз  қалай  пайда  болған  деген сүрақтар ғылымның  дамуына  түрткі 

болган.  Адамдар  сонау  алғашқы  қауымдық  құрылыстың  өзінде табигаттың,  жаратылыстың 

тылсым  дүниелеріне  үңілген. Әр  түрлі  саланы  зертгейтін  ғылымдардың  барлығы  да  адам 

баласының  «білсем»,  «танысам»  деген  ынталарынан  туындаған.  Жұмбақ  дүниелер  ізденісті 

туғызған, ал ізденіс бір ғылым саласының тууына, дамуына ықпал еткен.

Сөз  өнері  де  ізденіске  толы.  Әдебиеттегі  ізденіс  сол  көркем  туынды  негізінде  жатқан 

қалам  иесінің  көтерген  ойынан,  айтайын,  берейін  деген  мақсатынан  туындайды.  «Әдебиет- 

қогам  айнасы»  дейді,  көркем  туындыда  қаламгер  сол  қоғамдағы  өзекті  проблемаларды 

керсетуге тырысады.

Кез  келген окушыға «Сен  ғылыми  жұмыспен  айналыс» десек,  оқушының  оған  деген 

қызыгушылығы  төмен  немесе  мүлде  жоқ  болуы  мүмкін.  «Оқу  мен  жазу  арқылы  сыни 

тұрғыдан  ойлау»  жобасының  негізгі  философиясына  үңілгеннен  кейін  бұл  мәселенің 

шешімін  тапқандай  болдым.  Балаға  сырттай  нұсқау  беру  емес,  оның  қызығушылығын 

іштен  оятатындай  жүйелі  эдіс-тэсілдер  қолдану  керекекенін  ұқтым.

Оқушыны  ізденіс  жүмысқа  жүмылдырудың  ең  оңтайлы  жолы-  бір  нәрсені  эр  түрлі 

жағынан  көре  білу,  дайын  тұжырымдардың  өзіне  де  сыни  көзқараспен  қарау,  басқа 

шешімін  іздеу, оны  табуға  еңбектену  болып  табылады.

9-сыныпта  ертегілер  тақырыбына  сабақты  қорытындылау  мақсатында  «Еркін  жазу» 

стратегиясын  пайдаландым,  сонда  бір  оқушым:

«Қай  халықтың  ертегілерін алмайық «мыстан  кемпір»  деген  кейіпкер  бар.  Мен  соны 

түсіне  алмадым. Біздің  халық  қартайған  адамдарды  ерекше  құрметтеген  ғой.  Әжелерге  де 

ерекше  сезіммен  қараған. Сонда  «мыстан  кемпір»  қайдан  шыққан? Неге  ол  «мыстан  шал» 

емес?  «Мыстан  кемпір  деген  сайын  эжем  есіме  түсіп  соны  аяймын.  «Кемпір»  сөзіне 

талдау  жасасам,  «кему,  кеміп  қалған»  ұғымды  білдіретінін  түсіндім.  Сондықтан  үлкен 

әжелерді 

кемпір  дейдің.  Мен  «мыстан  кемпірді  былай 

қойып, 

кемпір  деген 

сөзді 

қолданыстан  алып  тастағым  келеді».

Міне,  оқушының осы  пікірінен  проблема туды.  Оның  шешімін табуға  барлық  оқушылар 

қатысты.  Әр  оқушы  өз  болжамдарын  алып  келді.  Барлық  сынып  оқушылары  әдеби  айтыс 

өткізіп, мыстан кемпір сөзіне мынадай ассоциация жасап қорытындыға келді.

Осы жумыстан  кейін бұл  оқушымның пәнге деген қызыгушылығын  байқап, 

әдебиетке 

баули  бастадым. Іздену  тақырыбын  мұғалім  ұсына  да  алады, ал  ең  маңыздысы  оқушынын 

таңдауы.  Осы  шэкіртім 

«¥лыны  ұмытпау-ұлылықтың  белгісі»(  Жазушы,ақын, 

драматург 

фольклорист  Рахметжан  Малабаев  туралы  ғылыми  жұмыс)  ізденіс  жұмысының  кіріспесінде 

былай  дейді:

«Өлкеміздің  шежірелі  тарихынан  сыр  тарту  мақсатында  аудандық 

мұрағатқа  жоЛ 

тартгым.  Бойына  құнды  мұралар  сыйдырып 

түрған  сөрелердің  ішінен  қызыл  мұкабал^1 

көне  папка көзіме жылы  ұшырай  кетті. Сыртынан  қарағанда  көз  тартарлық  ештеңе  >коК 

сияқты.  Бірақ  папканың  ішін  ашып  қарағанда  «Сәкен  жазған  он  жетінің  бірі  еді»  ДегеН

Мыстан  кемпір

Мыстан- кейіпкер емес, ол тіпті кемпір  Де 

емес,  о л -х а л ы қ   қиялының  жемісі, 

«Адамға, жақсылыққа  қарсы  дүлей  күш 

жоқ»  деген  ойдыдеген  ойды  ашудың 

көркемдік тәсілі.

Ол-кэрі  эже  емес, 

өмірде  болмаган 

мифтік  күш

Мыстан- ерт ігілер  оқиғасын  қоюландыра, 

қызықтыра  түсу  үшін  ойдан қүрастырылған 

жауыздық  иесі.

мақала  көңілімді  өлең  еткізді.  Сәкеннің  жырына  арқау  болған  бұл  кім?  Көңілді  еріксіз 

мазалаған  осы  сүраққа  «Р.Малабаевтың  документтері  деген  сөйлем  толық  жауап  береді». 

Одан  әрі  қағаз  парақтарын  ақтара  бердім.  Ендігі 

бұл  жұмысымыздың 

арқауы  осы 

белгісізжан  туралы  болмақ».

Міне, окушының қызығушылығы мен  ізденісі  ғылыми  жұмыстың тууына  түрткі 

болды.

..  .  г  Әдебиет  сабағында  проблемалық  сұрақтардың  өзі  оқушының 

әр  шығармаға  сыни 

көзқараспен  қарау,  басқа  шешімін  іздеу,  оны  табуға  еңбектенуге  жетелейді.  Мысалы,  жазушы 

М. Әуезов «Қорғансыздың күні»  эңгімесінде  жас  бала  Ғазизаның  Ақан болыстың  мазағына 

ұшырауын,  жантүршігерлік 

сұмдықты 

эңгімелейді.  Енді 

ойланыңцаршы,  Ғазиза 

осы 

тағдырға  неге  ұшарады,  кім  кінәлі,  тек  Ақан  болыс  па?  Жазушы  не  айтпақ  болған? 

Әңгіме  неге 

табиғатты,  боранды  суретгеуден  басталады?  Оқиғаға  еш  қатысы  жоқ 

Күшікбай  батыр  туралы  неге  жазылған?  Ғазиза  сұмдардың  қолынан  қаза  тапты.

:  Ойландаршы,  жазушы  әңгімені  неге  осылай  аяқтаган?  Ғазизаның жауыздыққа  тап  болып, 

қазага  ұшырауын керісінше  басқадай  көрсетуге  болар  еді гой. 

Шагын  эңгіме  проблемага 

толы.  Енді  соның  шешімін,  жауабын  іздестіріп  керелік» деп  оқушыларга  болжам  жасату.

; Осы  проблемалық  сұрақтарга  бірнеше  оқушылар  өз  ойларын  айтып  көрді.  Сонда 

бір 

окушым:

«Шебер 

жазушы 

табигаттың 

дүлей 

күші-  боранды  суретгей 

отырып,  эңгімеде 

баяндалатын  сұмдық  оқиғаны  меңзетеді  де «Кім  қатал,  кім  дүлей,  боран  ба,  элде Ақандар 

ма?»  деген  ой  тастайды.  Әңгімеде  Күшікбай  батыр  тарихын  әңгімелей  отырып,  оны 

Ақандарга  қарама-қарсы  қоятын  сияқты.  Нагыз  ер  кім?  Соңгы  демі  қалғанша  елін,  жерін 

жаудан  қоргаган Күшікбай  ма, әлде  қоргансыз  сәбиді  қорлап, жауыздық  жасаган  Ақан  ба?»

! 

Шын  мэнінде  де  оқушы  болжамы  дұрыс  еді.  Бұл оқушымның  да  қабілетін  байқаған 

С°Ң»  «Сен  мына  гылыми  жұмыспен  айналыс»  деп  кесіп  айтпадым.  Өйткені  кез  келген 

окушыға мезгілсіз  берілген тапсырма  аяқсыз  қалуы  мүмкін.  Сол  себепті  алдымен  жеңілден 

күрделіге  қарай  бет  бұру  арқылы  бұл  шәкіртіммен  «Тыйым  сөздердің  тагылымы» 

рақырыбындагы  ізденіс  жүмысы  үшін  Блум  таксономиясы  негізінде  жұмыстандым.  Ізденіс 

^мысының нэтижесінде  оқушы мынадай  қорытынды  жасады :

<<Сөз 

құдіретімен 

ұрпаққа  тағылымды 

ой 

қалдырып  отырған  бабаларымыздың 

Даналыгына  бас  ие  отырып,  мақал-мэтелдер,  шешендік  сөздер  сияқты  тэлімді  тыйым 

^здердің  бүгінгі  ұрпақ  үшін  де  тәрбиелік  мэні  зор  екенін  білеміз.  Қазақ  халқының 

олмыс-бітімін  танытып,  таным  түсінігін  өзге  халықтардан  ерекшелейтін 

тыйым  сөздер 

ҮПнгі  күңде  ұмыт  болып  бара  жатқандай.  Бүның  себебі  тыйым  сөздер  тек  белгілі  бір 

окулықгарда  гана айтылады,  оны  зерек  бала  гана  ынтамен  іздеп  оқи  алады.  Сөз  соңында 

ізденіс  жұмысым  арқылы  тыйым  сөздерді  халық  ауыз  эдебиетінің  бір  тармағы  етіп 

^Рап,  мектепте 

оқытылса  екен  деген  үсыныс  айтқым  келеді.  Ықылым  заманнан  бері 

^Рбие  мектебі  бола  білген  тыйым  сөздерді  бүгінгі  жас  буын  біле  жүрсе,  жадына  тоқи 

Деген  оймен  оларды  жіктеп,  магынасын  ашып,  саралауға  асықтым.  Бүл  зерттеу 

Ч  епм  кейінгі  келешектің  сапалы  тәрбиесі  үшін  қызмет  етер  деп  ойлаймын».

: 

Ғылыми  жүмыста  оқушы  аталмыш  тақырыпты  үлкен  ізденіспен  зертгеп,  тыйым 

мӨздеРДІ  тақырып  бойынша  жіктеп,  нақты  гылымдарга  сүйене  отырып,  бүгінгі  күндегі 

^ ь із ы ң   анықтап,  езіңдік  дэлелін  ұсынады.  Оқушының  ізденіс  жұмысы  нәтижесінде 

И'НГ1  .  ҰРпаққа  тыйым 

сөздің 

тагылымдық 

мэнін  танытуы,  үлгі 

етуі  оның 

қазақ 

иетінің, қазақ  мәдениетінің  жанашыры екенін  дэлелдейді.

Ко 

анымдық  қүзіреттілікті  тежейтін  үш  нэрсе  бар:  біреуі-«сэтсіздікке  үшыраймын, 

ДЫмиаи  еш  нэрсе  келмейді>>  деген  қорқыныш  сезімі,  екіншісі-өзіне-өзі  тым  риза 

к^маущылық 

с е з і м і ?   ү ш і н ш і с і . ж а Л қ а у Л ы қ .  

Ондай жагдайда баланы құтқарудың жолдарын табу 

^ ь,сальі:  оқушылардың  танымдылық  құзіреттіліктерін  қалыптастыруына  мектепте, 

^  Үст*нде  қолайлы  жағдай  жасау;  танымдылық  багытта  баланы  жүйелі,  саналы  түрде 

« ІЫ ^Ы Р Һ Ш   отыру 

керек. 

Осындай 

жүмыстарды 

үнемі  жүргізу  жеке  тұлганы 

^ЩтаРМаШЬШЬІККа  ^аулуға,  шәкірт  бойындагы  қабілет  көзін  ашып,  тілдерін  байытуга,  қиялын 

- '  УЙ ӨЗ ^ет' нше ізденуге зор әсерін тигізетіні сөзсіз.

щ   • •   Мемлекеттік  жалпыға  міндетгі  12  жылдык  білім  беру  стандартында  білім  беру 

: 

мақсаттарына 

байланысты 

«Білім, 

білік, 

дагдылардың, 

қалыптасқан

к \

'

219

күіірсггіліктсрдиі,  алсуметтік  дагдылардын  негаінде  тұлганың  алдына  қойган  максаттарына 

жету үшін  ішкі және сырткы рссурстарын тнімді пайдалануга дайындыгынан керінетін  кұзірет- 

біліч  бсрудіц  нсгпгі  мэпіжесі  болып  табылады»  делініп.  окуиіының  проблемапық  шешімін 

табу  күэіреттіліл.  акпараттылық  куэірсггілігі,  комунтіюшівтік  кузірстгіліктерді  меңгеруге 

срскшс натар ауларылган.

Дсчек. 

білім 

маімүны 

мсмлскст 

тапсырыстарын 

оқушының 

қажетгілігін 

каііагагтаіідиратын.  шсіиуші  күзірсттіпіктсрін  калыгттастыруга багъпталуы тиіс.  Нэтижесінде, 

эр окуиіы тл ігін сн  жүмыс  істсугс тырысып. окушынын жеке ісабілетгілігі айкындалады;  іштен 

бір-бірінси  калмауга  үмтылалы.  эр  бала  иіамасына  карай  багаланады  да,  кез 

келген 

кныниіылыкка  т т у г с ,  жсцугс  нксмдсмсді.  Қорьгта  айтсак.  пдсніс  жүмыстары  аркылы  оз 

бстімсм дамн  алатын.  кнындыктарга  тоіс  білстін.  бслсснді, білімді, танымдық  қүзіреттіліктері 

калыптоскан жскс түлга тэрбислснедІ.