Коммерциялық емес ашық акционерлік қоғам ҒҰмарбек дәукеев атындағЫ

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ

№1 С Е М Е С Т Р Л І К Ж Ұ М Ы С

Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәні

(Аты-жөні)

(Аты-жөні, атағы, қызметі)

(бағасы) (қолы)

Алматы 2020

МАЗМҰНЫ

	Кіріспе	3
1	ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РЕСЕЙЛІК САЯСИ ПАРТИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ӨМІРІНДЕГІ РӨЛІ	7
1.1	Ресейлік саяси партиялар	7
	Қорытынды	13
	Пайдаланылған әдебиеттер тізімі	15

КІРІСПЕ
Қазақ зиялылары 1-ші орыс революциясы кезінде (1905-07) қауымдастық жағдайына сәйкес партия құруға ұмтылды. 1905 жылдың аяғында етістік. Оралдағы қазақ саласы агенттерінің жиналысы Қазақстанның конституциялық-демократиялық партиясын құруға рұқсат берді. 9 адамнан тұратын оның комитеті туралы есеп, сонымен қатар жоспарға «Фиккер» (Сот) баспа басылымында жарияланды (1905 ж. 25 желтоқсан етістігі). Негізгі қысымға қарамастан, мемлекеттік наразылықты қоздыру жөніндегі алғашқы күш-жігер қоғамдық және саяси партия құрумен аяқталған жоқ, өйткені бұл үшін қажетті хабарлар әлі болмаған еді. Мемлекеттік зиялы қауымның мемлекеттік қоғамдық-саяси партия құру жөніндегі күш-жігері 1913 жылы қайта салтанат құрды. М. Сералинмен бірге «Хайқап» журналының айналасына жиналған зиялы қауым өкілдері маңызды мәселелерді қарастырып, белгілі бір бағдарламалық тұжырымдамаларды қалыптастыру мақсатында жалпықазақ сиезінің жиналуына түрткі болды. Бірақ. қазақ даласындағы әскери-басты жүйемен қарауға тура келді. Бөкейханов мұндай операцияларға мүлдем қарсы шыққан болатын.

Қоғамдық-саяси партия құру туралы хабарламалар 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін ғана қалыптасты. 1 жалпықазақ съезінің қазақ басылымдарының ұйымдастыру бюросы күн тәртібіне «қазақ қоғамдық-саяси партиясын құру мәселесін» шығарды. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен Бүкілқазақтық жиында қазақтың қоғамдық-саяси партиясының құрылу проблемасы талданып, одан кейінгі шешім қабылданды: Топ негізгі демократиялық, федеративті депутаттық республикада құрылады...», партияның үйлестіру дамуы күзде жақындады, Бұл Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының сайланған өкілдерінің сайлау науқанына қатысты. «Қазақ» (1017, N244) баспа басылымдарының басты жазбасында біреу «Алаш» партиясын шақырып, осы партияның атымен Құрылтай жиналысына кандидаттардың тізімін құру туралы ұсыныс жасады. Бұл жағдайда, ақыр соңында, кезең ішінде Қазақстан басшылығы қазақстандық комитеттерге «Алаш» деп аталатын қазақстандық қоғамдық-саяси топ болған барлық бағыттар бойынша жіберулер жіберді. Алаш партиясының аймақтық компаниялары 1917 жылы қазанда құрылған және құрылды.

Алаш өз жоспарында Ресей Федерациясы демократиялық федеративті мемлекет деп мәлімдеді. Жоспарға сәйкес Қазақстанның автономиялық салалары ортақ үкіметке біріктіріліп, тәуелсіз базада Ресей Федерациясының құрылымына енеді.

«Алаш» партиясының бағдарламасы – алғаш рет 1917 жылдың қарашасында «Қазақ» газетінде жарияланған бағдарлама. Оны жасаушылар Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Е,Ғұмаров, Е.Тұрмұхамедов, Ғ.Жүндібаев және Е.Бірімжанов. Бағдарлама мынадай тараулардан тұрды: мемлекет қалпы, жергілікті бостандық, негізгі хұқық, дін ісі, билік һәм суд, ел қорғау, салық, жұмысшылар, ғылым-білім үйрету, жер мәселесі. Бұл бағдарлама өзінің мақсаты мен мазмұны жағынан сол дәуірдегі саяси-қоғамдық қажеттіліктерді толық қанағаттандыра алатын құжат екендігі байқалады. «Алаш» партиясының маңызды әрі басты құжаты, оның демократиялық, гуманистік принциптерге негізделген саяси құрылым екендігін көрсетеді. Бағдарламаның мазмұнынан Семей облыстық қазақ сиезінде көтерілген мәселелер көбірек көрініс тапқаны аңғарылады.

Алашорда - Алаштың тәуелсіздік күші (1917-1920 ж. Қ.) Алаш (немесе өркениет комитеті) 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен II жалпықазақ съезінде сайланды. Съездің күн тәртібіндегі 10 тапсырманың ішіндегі ең маңыздысы Алаш тәуелсіздігін қалыптастыру, сонымен бірге оның үкіметін таңдау болды.

Орынборда өткен II қазақтардың жалпы құрылтайында Халел Ғаббасовтың Қазақстанның тәуелсіздігі туралы есебі талқыланып, қарар қабылданды. Онда: «Автономия туралы Халелдің баяндамасын тексеріп, казанның аяғында Уақытша үкімет түскенін, Руссия мемлекетінде халыққа сенімді және беделді үкіметтің жоқтығын … және бұл бүлікшілік біздің казақ-қырғыздың басына келуі мүмкін деп ойлап съезд бірауыздан қаулы қылады»:

1.Бөкей елі. Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқан облыстарындағы және Амудария бөліміндегі қазақ уездері, Закаспий облысындағы және Алтай губерниясындағы іргелес болыстардың жері бірыңғай, іргелі халқы – қазақ-қырғыз халі, тұрмысы, тілі бір болғандықтан өз алдына ұлттық жерлі автономия құруға;
2 қазақ-қырғыз автономиясының жер үстіндегі түгі-суы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын;

… 5) қазақ-қырғыз арасында тұрған аз халықтың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономиясына кірген ұлттар бәрі бүкіл мекемелерде санына қарай орын алады…

1917 ж. 12 желтоқсанда өткен сьезде қабылдаған шешім бойынша 6-бабында былай деп айтылған: «Алаш облыстарын осы аталған съезде жарияланған Алаш автономиясын) қазіргі бүліншіліктен қорғау үшін оны Уақытша ұлттық кеңес құрылсын. Мұның аты «Алашорда» деп аталатын болсын.

Уақытша Алаш орданың орналасқан өлкесі – Семей қаласы.Сол күннен бастап Алаш Орда қырғыз-қазақ халқының билігін өз қолына алды. Осы қаулы жарыққа шығып, қабылданған соң Алаш Орда өкіметінің әкімшілік қаласы болып Семей шаһарының сол жақ жағалауы болды. Алаш қаласында бүгінде Қазақ зиялыларының көшбасшылары бостандық туын көтерген олардың көзіндей архитектуралық жәдігерлер жетерлік.

Сол сьезде құрылған Алаш автономиясының үкіметі болып – Уақытша Ұлттық Кеңес – Алашорда деп аталынды, ал оның негізгі мақсаттарының бірі Қазақстанды Ресей орталығындағы жеңіске жеткен «социалистік» революциядан («бүлікшіліктен) қорғау болды. Съезд шешімінде көрсетілгендей Уақытша Ұлттық Кеңес – Алашорданың құрамына Қазақ жерінің барлық аймақтарынан барлығы 15 адам жарияланды: Уәлитхан Танашев (Бөкей Ордасынан), Халел Досмұхамедов (Орал обл.), Айдархан Тұрлыбаев (Ақмола облысы), Халел Ғаббасов (Семей облысы), Мұстафа Шоқай (Сырдария обл), Садық Аманжолов (Жетісу обл) т.б. Алашорда құрамына облыстардан тыс халыққа кеңінен таныс қайраткерлер: Ғалихан Бөкейханов, Жаһанша Досмұхамедов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаев, Бақыткерей Құлманов, Жақып Ақбаев, Базарбай Мамытов, Отыншы Әлжанов сайланды. Алашорда құрамына сайланғандар түгелге дерлік жоғары білімді зиялылар еді. Олар Петроградтың, Мәскеудің, Қазанның, Томскінің т.б. қалалардың жоғары оқу орындарын заңгер, экономист, дәрігер, математика, тау-кен және темір жол инженерлері т.б. мамандықтар бойынша бітіргендер. Бұлардың басым көпшілігі өз мамандықтары бойынша қызмет атқарумен қатар ғылыми шаруашылық жұмыс атқарды.

Ал 1917 жылғы қос революция аралығында олар қоғамдық-саяси өмірге белсенді түрде ат салысып, Алаш партиясы мен Алаш автономиясын құруда Ә.Бөкейхановқа сенімді серік болған қайраткерлер еді. Үкімет төрағалығына үш қайраткер – Ә. Бөкейханов, Б. Құлманов және А.Тұрлыбаев ұсынылды. Көп дауыс алған Ә.Бөкейханов төраға болып сайланды. Алаш автономиясының үкіметі сайланғаннан кейін көп кешікпей Х.Ғаббасов Алашордаға бүкіл «қазақ-қырғыз балалары бағынған үкіметіміз деп сеніп, ант беріп, басқа үкіметті (Кеңес Үкіметін) танымай, өз үкіметінің әмірін екі қылмай орындау керек деп жазды. («Сарыарқа», 1918, 22 қаңтар). Алашорда өз алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай атқару үшін Алаш автономиясының «халықтық милиция» атанған қарулы күштерін жасақтауға үлкен мән берді. Милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талдап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару және киім-кешекпен қамтамасыз ету жолдарын айқындады. Милицияға қажетті қару-жарақ пен оқ-дәрі Алашорданың ұлттық қорының есебінен алынатан болды. Милицияны құру мақсатын съезд былай деп анықтады: “… осы күнде мемлекет ішінде бассыздық, талан-тараж, қырылыс-талас болып жатқанын ескеріп, қырғыз-қазақты мұндай бүліншіліктен қорғау үшін … ешбір тоқтаусыз милиция түзуге кірісуі тиіс…”.

Оған қажетті офицерлер дайындау үшін атаман Дутов басқарған Орынбор қазақ әскерінің тәжірибесі мен көмегін пайдалану қажет деп табылды. Алашорданың Дутовпен жақындасуы Алаш жетекшілерінің жағдайын қиындата түсті. Өйткені, Оңтүстік Оралда Әліби Жангелдин ұйымдастырған қызылдар жасағы П. Кобозев пен С. Павлов басқарған қызылгвардия отрядымен бірлесе отырып 1918 жылғы 18 қаңтарда Орынборды басып алды. Қызылжардан ыққан Дутовпен бірге алашордашылар да Орынборды тастап кетуге мәжбүр болды. Осыған байланысты Алашорда біртұтас қазақ автономясын құрып үлгермей, барлық қазақ жерлеріндегі үкімет бірлігінен айырылып қалды. Үкімет мүшелерінің біразы Семей маңындағы Алаш қаласы атанған елді мекеніне келіп, өздерін Алашорданың шығыс бөлімі деп жариялады. Үкімет мүшелерінің 2 бөлігі Орал облысындағы Жымпиты қаласына келіп, өздерін Алаш үкіметінің батыс бөлімі немес Ойыл уалаяты деп атады. Үкіметтің тағы бір бөлігі Жетісу облысында әрекет етті. Елде азамат соғысы басталған 1918 жылдың жазында Алашорда бастаған күштер және большевиктер мен Кеңес өкметінің соңынан ерген күштер қарама-қарсы жақта қалып, өкімет үшін бір-бірімен ашық күреске шықты. Алашорда Азамат соғысы жылдарында Кеңес құрылысына жау күштер жағында болды. Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес өкіметі Алаш партиясы мен Алаш үкіметін таратты.