Коммуникация

теңесі жок, солтүстікті ғана ешкім жаулауға ұмтылмады. Сол себепті 
де, отанды қорғау, атажуртты қорғау, отанды/атамекенді 
қорғау; отан/атамекен/атажурт сөз тіркестері тұрақты және жиі 
қолданылатыны таңданыс тудырмайды.
Жоғарыда келтірілген кеңінен қолданысңа ие сөздердің бар- 
лығына ағылшын тілінде жалғыз country сөзі ғана сәйкес келеді. 
Отансыз адам - человек без родины - a man without a country. 
Қудай үшін, патша үшін және отан үиіін - за Бога, царя и отече­
ство - f o r God, ту country and the tzar. Ағылшын тілінде анажурт 
мағынасын беретін motherland және атажурт мағынасын беретін 
fatherland сөздері бар. Алайда бұл сөздерді ағылшындар өз отанда- 
ры ретінде ешуаңытта қолданбайды. Ағылшын тілінің сезімді біл- 
діруге келгенде «ойды толық жеткізбейтін», «сезімді толық бағалай 
алмайтын» understatement тенденциясына сай ағылшындар үшін 
отан сөзін жеткізуге жалғыз country сөзі жетіп жатыр.
Орыс адамы үшін Отан-анаға, киелі атамекенге деген жеке, 
ашық (сөз жүзінде) эмоционалды қарым-қатынас тән. Орыс тілі 
отанға/атамекенге/атажуртқа деген махаббатты паш етеді: бул 
тұрақты сөз тіркестері тілде жиі қолданылады. Дальдің сөздігінде: 
сүйегінің өзі отанды жоқтайды (кейбір молаларда мүрделердің 
ән салып жатқаны жайлы аңыз бар); балыққа - теңіз, құсқа - биік 
кеңістік, ал адамға өзі өмір сүретін отаны, жері керек (түсінікте- 
ме берудің қажеті жок, шығар); отаны үшін жанын пида еткен (жа- 
уынгерлер жайында) деген тіркестер кездеседі.
Мектепке арналған танымал «Happy English» оқулығының авто­
ры Брюс Монк ММУ-дің шет тілдер факультетінде қазіргі орыс мә- 
дениеті жайлы оқыған лекцияларында:
The concept of родина arouses a lot of 
emotion in Russians. It is feminine, you regard 
it as your mother (родина-мать, родина-ма- 
тушка /Отан-Ана/) We have a different 
attitude to our country. We would never 
dream of calling it «motherland». Your people 
feel nostalgic during three-week Oxford 
summer courses of English. I lived in Russia 
away from my country for 9 years and I did 
not feel nostalgic. We are on different terms 
with our country.
Шынында да, жалпы редакциясын Д.Н.Ушаков басқарған сөздік- 
те отанға деген сағыныш - тұрақты уғым ретінде тіркелген. 1938 
жылы басылған Ушаковтың осы сөздігінде родина (отан) және оте­
чество (атажурт) сөздері отчизна (атамекен) сөзінен қарағанда 
көбірек қолданылады. Отчизна сөзінің жанына «ескірген» және
Отан түсінігі орыстарда көп эмоция тудырады. Женский род- 
та турған ол жиі ана түсінігінде (отан-ана, отан-анашым) қа- 
былданады. Бізде отанға деген ңарым-қатынас басқаша. Оны 
«жер ана» деп атау ешуақытта миымызға кірмес еді. Сіздер- 
ден барған адамдар Оксфордта үш апталық ағылшын тілінің 
курсын өтіп журген кезде сағыныш-естелікпен өмір сүреді. 
Мен отанымнан жырақта, яғни Ресейде 9 жыл өмір сүрдім, 
бірақ менде отаныма қатысты ешқандай сағыныш-естелік 
жоқ. Менде отаныммен қарым-қатынас мүлде басқа.
218

«шешендік сөздерде» кездеседі деген белгі соғылған. Алайда 1949 
жылы басылған Ожеговтың сөздігінде «отчизна» сөзі бұл белгілер- 
сіз берілген. Отчизна сөзінің ескі сөздердің қатарынан жаңа сөзге 
өтуінің әлеуметтік-мәдени себебі бар: Ушаковтың II томдығы мен 
Ожеговтың сөздігінің арасындағы он жылдың ішінде патриотизмді 
мүлдем басқа деңгейге көтерген Ұлы Отан соғысы болып өтті. Солай 
тілдегі ескірген терминдерді тірілту (реанимация дегенге тілім бар- 
май тур, бірақ шын мәнісінде солай) немесе жасарту процесі жүрді.
Кеңес одағы құлағаннан кейін, отечество сөзі және осы түбір- 
ден туындаған отечественный (отандық) сөздері жанданып, 
белсенді сипатқа ие бола түсті. Бұған дейін ыңғайына орай, кеңі- 
нен пайдаланылып келген советский сөзін (мәселен, ұлттык, және 
азаматтық, қазіргі жағдайға мүлдем қарама-қайшы орыс және ре- 
сейлік сөздерін шатастырмас үшін) отечество және отечествен­
ный сөздері алмастырды: отан тарихы (история отечества), 
отандық тарих/әдебиет/мәдениет/өнім (отечественная исто- 
рия/литература/культура/продукция), отандық өндіріс, т.б. 
Ағылшындар patriotic, motherland, fatherland секілді сөздерді өз 
туған отанына қатысты пайдаланбайды. Ұлы Отан соғысы (Великая 
Отечественная война) орыстарға қатысты немесе тікелей аударма 
нәтижесінде Great Patriotic War деп аталады. Ағылшынтілді әлем 
үшін бұл соғыс тек бір ғана мағынаға ие: The Second World War -  
екінші дүниежүзілік соғыс. Қолда бар мәлімет бойынша, fatherland 
сөзі тек Германияға қатысты қолданылады (неміс тілінің Vaterland 
сөзініңтіке аудармасы). Ресейге қатысты motherland сөзі қолданы- 
лады, бірақ әдетте оның шетелдік екеніне, ағылшын тіліне бөтен 
екеніне маңыз бере, тырнақшаға алады (америкалықтарда сәл 
басқашалау, бұл жайында төменде «Тіл және идеология» бөлі- 
мінде айтылады).
Брюс Монктың айтуынша, «өз еліммен қарым-қатынасым 
басқаша» дегені - орыстар секілді тым қоян-қолтык, емес, алыстау 
(женский род, матушка және басқа да жылы сөздер қатары), жоға- 
рыда атап өткен ұлттық мінез-құлык, стереотиптеріне толық сай ке- 
леді әрі оны дәлелдей түседі.
Жоғарыда айтқандардың барлығына куә болатын тағы бір тілдік 
құбылыс ресейлік саяси күштер күресінің өзегіне айналды. Әңгіме 
өз отаны жайында айту мәнерінде: орысша - біздің еліміз, ағыл- 
шынша - this country [бул ел] болып отыр. Ағылшын тілін үйренуші 
орыстілді студенттерге егер әңгіме ағылшындар және Англия жа­
йында болатын болса, Ресейдегідей our country [біздің ел] тіркесін 
қолданбауды әдейілеп үйрету қажеттігі туындайды. Ағылшын- 
дар өз ұлттық мінез-құлқына сай отанына деген сезімін білдіруде 
салқынқандылық танытып, өздерінен алыстатып this country деп
219

атайды. Ресейден алыстап кеткен, ол елдіңтурғыны болмай қалған 
адам ғана, орыс тілінде біздің еліміз демей, бұл ел тіркесін қолда- 
нар еді: бул елде өмір суру мүмкін емес. Әдетте шетелдегі эмигрант- 
тар, елінен жырақта жүргендер солай айтады. 1998 жылы Самарада 
өткен ағылшын тілін шеттілі ретінде үйрету жөніндегі халықаралық 
симпозиумда шетел БАҚ-тарындағы Ресейге қарсы үгіт-насихаттар 
жайында айта келіп: «Егер мен ол жақта теледидар көретін болсам, 
бұл елге қайта оралудан қорқамын», - деген еді.
В.Н. Телия «Наименование РОДИНА1 как часть социально­
го концепта «Patria» в русском языке» атты еңбегінде қызык, 
мәліметтерді бөліседі. Оның пікірінше, «patria» ұғымын орыс- 
тілінде тілдік қүбылысңа айналдырудың төрт түрлі белсенді ата- 
уы бар: родина^ родина2 - отечество, отчизна. «Patria» түсінігін 
осылай жіктеп, талдаудың әлеуметтік-тарихи және мәдени та- 
мыры тереңде. Бул түсініктер қундылықтарын, рухани-мәдени 
бет-бедерін, оның қандық-туысқандық байланысын, жеке емес 
улттык, аумақтык, тутастығын (родина2 атауында сіңірілген білім- 
дер құрылымына тән), одан кейін «Іс Атажурт игілігі үшін» деген 
фокуста, жекелей емес мемлекеттік-геосаяси тұтастығын (отечес­
тво атауына сай білім құрылымында көрсетілген), ал соңында 
«баяғыдан өтіп кеткен күндерден» бастап ата журттыңулы істері 
халықтың тарихи жадында сақталған ұлттық-геосаяси қауымды 
өзіне сіңіре отырып, нақты әлеуметтік-тарихи жағдайларда да- 
мып, өз кеңістігін кеңейтті.
Төменде родина1 атауының негізгі концепт жасаушы саласы 
(аса жалпы түрінде) келтіріліп отыр.
POflHHAj - білімнің төмендегі қурылымдарын айқындайтын 
«өз» демографиялык, кеңістігін жеке, пендешіліктен цабылдайтын 
түсінік: орын немесе орындар, X субъектісі үшін құнды қарым-қаты- 
нас: X осында туды әрі балалық шағынан өзінің айналасындағылар- 
мен және бұрынғы бабаларымен қандық-туысцандык, байланысын 
сезінді; осы жерде X туңғыш рет өзін қоршаған ортаның бір бөлшегі 
ретінде сезінді (микро және макрокосма); X алғаш рет мунда дос-жа- 
ран және жақындарын тапты, сөйтіп осы бір бейресми қауымның 
«бөлшегіне» айналды; X туған-туысқандарымен «өзінің ішкі әлемін» 
ана тілінде таныды әрі өзін олармен ортак, әлемнің «бөлшегіне» 
айналдырды; X мунда ана тілін игерді әрі ол тілде сөйлеушілердің 
бір бөлшегіне айналды; X мунда туған өлкесіне, ата-анасына, қан- 
дас-туысңандарына, жақындарына, бала күннен таныс дәстүр-сал- 
тына, ана тіліне деген эмоционалды жағымды көңіл-күйді қалыптас- 
тырды әрі оны жалғастыруда.

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: