Көркем әдебиет стилі

Келтірілген үзіндіде бүгінде ұмыт болған және сирек айтылатын ұлттық түрдегі жастардың бас қосуы және ойын атауларын білдіретін «бастаңғы», «Ауған хан мен Қалған хан» этнографизмдері қолданылған.

Ал мына үзіндіде Тәуеккел ханның тұсындағы тарихи кезеңді суреттеуде сол дәуірдің тілдік көрсеткіштерін – тарихи, көнерген сөздерді, варваризмдерді жазушының орынды қолданғанын көреміз, біріншіден, тарихи шындықтан ауытқымай, сол кезгі тарихи болмысты (заттарды, нәрселерді) дұрыс көрсетіп, екіншіден, бұндай сөздердің бүгінгі оқырманға түсінікті болуын көздеп жұмсаған:

Тоқсан мың әскер орыс дәстүрімен бес қосынға бөлінген еді. Негізгі күш – бел орта – Большой полк аталатын... Сонымен қатар, полк правой руки аталатын оң жанақта да, полк левой руки аталатын маңдай, сторожевой аталатын тұтқауыл – әрқайсысында жеке қолбасы бар еді... мың қаралы атты стрелецтен құрылған шолғыншы – ертауыл... қаружарақ қоры артылған арқұқ – обоз өз алдына... (М.Мағауин).

Жазушының өзіндік қолтаңбасын танытатын окказионалдық бірліктер де көркем стильде жиі қолданылады: Сонда қарқарадай хан ауылын тасырлатып шауып кетердей ол не қылған жүрегіне жүн байлаған қазақ. (Ә.Кекілбаев). Бұл мәнмәтінде автор кейіпкердің (қазақтың) бейнесін ашу мақсатында өзінше өңдеп, окказионалдық құбылыс жасаған. Мәтіндегі авторлық қолданыстың мағынасы – батыл, ержүрек қазақты бейнелеуі болып табылады.

Көркем әдебиет стилінің екінші бір ерекшелігі – оның көп стильділігі. Мұның мәнісі – көркем әдебиет тілінде өзге функционалды стильдердің элементтері стильдік уәжбен қолданысқа енеді, мұнда тілдік құралдардың барлық түрі пайдаланылады. Мысалы, Ғ.Мүсіреповтің «Болашаққа аманат» тарихи драмасынан үзінді келтірелік:

Хан: тегі, бала жасынан би атанған Сырым қырыққа жете бере қартаяйын деген-ау, сірә! Ханмен жауласпаймын, хандығымен жауласамын деген сөз бола ма екен? Ханы бар, хандығы жоқ ел болғанын қайдан естіп жүрсің?

Сырым: тегінде, екінің бірі дұрыс болар: мен қырыққа жетпей қартайған болармын, не кейбіреулер қырыққа жеткенше қырқынан шыға алмай қойған болар… Бұдан ары шешен сөйлейтін Сырымның сөз желiсi өзге мәнерге ауысып отырады: «Жер-су мәселесі әділетпен шешілмеген болса, халық кеңесі өз міндетін атқара алмаған болар еді… Халық кеңесінің кезекті жиналысын ашық деп жариялаймын…». Өзге стильдiк элементтердi (ресми сипаттағы жер-су мәселесі, мәселе шешу, халық кеңесі, ашық деп жариялау, т.т. ) эстетикалық мәнде жұмсай отырып, ерекше бір көркемдік тiл кестесiн құрайды. Бөгде стильдік қолданыстар көркем әдебиет стилiнiң ерекшелiгiне бағынып, жазушы идеясына тәуелдi болады.

Көркем әдебиет стилінің тағы бір ерекшелігі – нақты эстетикалық қызметте жұмсалуы, сөздің эстетикалық қуаты, сөздің бейнелілігі негізгі орын алады, яғни бейнелі ойлау жүйесімен ерекшеленеді, сондықтан троптар мен стилистикалық айшықтаулардың барлық түрі жиі ұшырасады. Деректер келтірелік: Анадайдан оны көріп бүлкілдеп,

Келтірілген үзіндідегі ұлттық мәдени ерекшеліктерден хабар беретін қуаныштың домбырасы метафорасы Ә.Кекілбаевтың өзіндік таным ерекшелігінен туған. Негізінде қуаныштың символы ретінде алынып, мәнмәтінде қуанып тұрған адам бейнесін көз алдыңа елестетеді.

Мәтін үзіндісінде жазушы эпитет, теңеу арқылы табиғат құбылыстарын әсерлі етіп суреттеген. Табиғат ананың ғажайып суреттерін көз алдыңа сол әсем қалпында жеткізуге тырысқан қаламгер тілдік бояуларды аса дәлдікпен жұмсаған. Немесе мына үзіндіде: «Қызыл Жебеге қонған Рысқұлдың сирек жылжитын қаһарлы қарасұр өңінен нұр төгіліп, көздері шоқ шашып, әруақ қуып арқасы қозған бақсыдай, айбыны асқақтап шыға келді. Астындағы жүйрік те буырқанған бұла күшті сезгендей, ауыздықты қарш-қарш шайнап, тізгінді сүзе шірене тартылған садақтың адырнасынан ұшатын жебедей лыпып тұр еді» - автор кейіпкердің бет-пішінін, сыртқы көрінісін, портретін жасау үшін теңеуді тиімді пайдаланған.

Сөйтіп, көркем әдебиет стилінің басты белгісі – тілдің лексикалық қабаттарының барлық түрлері (экспрессиялыэмоциялық бояуға бай тұрақты сөз тіркестері, фразеологизмдер, синонимдер, ауыспалы мағыналы, көп мағыналы сөздер, антонимдер, антитезалық құбылыстар, мақал-мәтел, қанатты сөздер, көріктеу тәсілдері) қолданылады. Деректер келтірелік: «Сондықтан аталас ағайын іргелерін тым алшақ ұстамай, қанаттас, қатарлас қонғаны мақұл; Күнде көріп араласып жүрген соң, ағайын арасында ырың-жырың, дау-жанжал да болмай тұрмайды» (С.Шаймерденов).

Мысалдағы синонимдердің қосарланып жұмсалуы арқылы ойдың мағыналық реңкі, экспрессиялық қуаты арта түседі. Бірінші сөйлемде қанаттас сөзінің көркемдік реңкі басым, әдетте, қатарлас сөзінің мағынасымен дәл келетін іргелес сөзі тілімізде жиі қолданылады. Көркем әдебиет стилінде тұрақты тіркестер де стильдік мақсатпен жиі қолданылады: «Ұмсындықтың қара көзі от шашып, жалт етті; Ендеше ана малды жинап алыңдар. Боқтарыңды теріп жүре алмаймын сендердің, - деп, тебіне жөнелді; Амал бар ма, тасыған көңіл судай басылды; Көктен тілегенім жерден табылғандай (С.Шаймерденов). Берілген сөйлемдердегі көзінен от шашу, көңілі судай басылу, көктен тілегені жерден табылу тіркестері кейіпкердің әр түрлі психологиялық жай-күйін суреттеуде жұмсалған стильдік амалдар болып танылады. Берілген сөйлемдердегі көзінен от шашу, көңілі судай басылу, көктен тілегені жерден табылу тіркестері кейіпкердің әр түрлі психологиялық жай-күйін суреттеуде жұмсалған стильдік амалдар болып танылады.

Демек, эстетикалық қызметтегі тілдің бар болмысын ашатын ерекше қолданыс түрі – көркем әдебиет стилі. Оның лексика-фразеологиялық, грамматикалық, фонетикалық тәсілдерді пайдаланудағы, мәтіннің құрылымдық ұйымдасу принциптеріндегі түрлі ерекшеліктері болатындығы белгілі.

Көркем әдебиет стилінің қысқаша талдау үлгісі:

1.Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны): көркем шығармаларда жазбаша түрі), көпшілік алдында, сахнада айтылатын әңгіме, өлең, т.б. жанрларда.

Сұрақтар:

Әдебиеттер: